Hlăm sang krum, ti djiêu kpur pui dôk trơ̆ng leh anăn čeh kpiê, pô thâo mbruă Y-Wang H’Wing, ti ƀuôn Triă, să Ea Tul, kdriêk Čư̆ M’gar, čar Dak Lak ayŭ đĭng buôt leh anăn yăl dliê sa kdrêč klei yăl dliê kơ Dăm Săn. Dăm Săn jing sa čô êkei êdam asei prŏng rŏng dlông, klei hing ang kwang djăp ƀuôn êlan. Ñu jing sa čô ktang, jhŏng leh anăn mâo lu klei thâo, mơ̆ng klei lua mnah, mdjiê hlô jhat čiăng răng mgang klei êđăp ênang kơ mnuih ƀuôn sang leh anăn ƀuôn êlan. Leh grăp kdrêč, pô thâo mbruă mdei, ayŭ sa kdrêč đĭng buôt brei kơ klei yăl dliê kơ jăk hĭn, mâo ênhiang hĭn.

Khan, lŏ pia jing mmuñ klei yăl dliê, jing sa hlăm dŭm hdră bi êdah mơ̆ng klei blŭ duê, Klei Êđê pia jing Klei duê. Hlăm klei Êđê, “Klei” jing boh blŭ, “Duê” jing klei bi tuăk. Klei duê jing klei blŭ mâo klei bi tuăk hŏng dŭm boh blŭ mâo ênai msĕ amâodah čiăng msĕ. Êlâo dih, klei duê mâo lu sơnăk hlăm klei hdĭp leh anăn klei mă bruă knuă, dhar kreh mơ̆ng mnuih Êđê. Dưi bi êdah hlăm djăp mta klei yăl dliê djuê ana msĕ si: Klei yăl dliê đưm, klei iêô yang, klei bhiăn djuê ana, klei mđăo, mmuñ khan, mmuñ bi kmlah. Mta phŭn dưi bơ̆k bâo hlăm djăp mta bruă hlăm klei hdĭp yang ƀuôn, dưi bi kmlin leh anăn mtô mơ̆ng ênuk anei truh kơ ênuk mkăn.

Klei duê amâo guôn mâo anôk rang mdah, dưi blŭ yua êjai dôk mdei msăn leh mmông mă bruă pưk hma, êjai nao djăt êa, êjai ayŏng adei, mah jiăng bi tuôm, blŭ yăl dliê ti djiêu kpiê čeh amâodah phung mduôn khua mtô lač kơ anak čô. Tơdah êjai rang mdah dưi nao mbĭt hŏng ênai đĭng leh anăn rang mdah hŏng lu hdră mdê mdê. Pô duê dluê si ai tiê, klei yăl dliê, si boh klei srăng mčeh dŭm boh blŭ jing klei duê, ênhiang hŏng ênai êdu ê’un čiăng kơ phung hmư̆ ênưih thâo săng, ênưih hdơr. Kyuanăn, khădah amâo mâo thâo čih, amâo thâo dlăng, ka tuôm nao sang hră mơar, ƀiădah đa đa phung mda asei ăt thâo raih leh anăn thâo dŭm klei mmuñ khan, kưt, eirei dlông, mmuñ mơ̆ng mlan anei truh kơ mlan mkăn ka ruê̆. Msĕ si amai H’Nai Niê, ti ƀuôn Phơng, să Ea Tul. Kdriêk Čư̆ M’Gar, čar Dak Lak.

Kâo hmư̆ grăp kdrêč mmuñ leh anăn mmuñ hluê. Nao djăp anôk kâo ăt mmuñ čiăng tuč raih leh anăn thâo mmuñ. Kâo tuč hŏng klei hdơr đuč, kyua amâo mâo thâo hră, kăn thâo čih lei. Hlăm klei duê, boh nik jing klei duê đưm kâo srăng mtô kơ anak čô leh anăn phung ayŏng amai adei, kơ phung khăp hriăm, čiăng hriăm leh anăn mmuñ kơ anak čô pô hmư̆ leh anăn thâo.

Mnuih Êđê mpŭ sơnăk kơ phung thâo duê, mâo klei duê lač: “Mnuih mâo kƀông yang brei, băng êgei yang mkra, knga kjăp hŏng kŏ jing mnuih thâo mmuñ kưt, eirei”. Phung thâo duê jing phung thâo klă kơ dhar kreh, klei bhiăn djuê ana, thâo blŭ tlao leh anăn thâo yua boh blŭ, hưn mdah hŏng klei klah čŭn dŭm klei hriăm mâo leh hlăm lu ênuk gưl. Anăn jing klei hriăm kơ dliê kmrơ̆ng, msĕ si bruă đăo knăl yan adiê, dlăng kơ rơ̆k tơ̆k, čĭm čap čiăng thâo yan buh pla, puôt wiă, dlăg hruê jăk, hruê jhat. Năng ai ăt jing klei hriăm kơ yang ƀuôn leh anăn anak mnuih, msĕ si klei dôk dơ̆ng ƀơ̆ng huă hlăm gŏ sang leh anăn yang ƀuôn, klei bhiăn djuê ana.

Mâo klei myun kyua dưi thâo hŏng klei khan mơ̆ng hlăk dôk điêt, truh kơ ară anei, pô thâo mbruă mda asei Y-Đhin Niê, ti ƀuôn triă, să Ea Tul, kdriêk Čư̆ Mgar tuč leh anăn thâo raih đa đa klei khan msei si: Dăm Yi, klei yăl dliê kơ Y-Kung Y-Dang.

Kâo dưi hmư̆ dŭm klei mmuñ ênhiang hŏng klei duê mơ̆ng aduôn aê, dŭm klei yăl dliê đưm kâo mâo klei khăp mdê hĭn. Kâo pô mâo phung amiêt awa thâo mbruă khua thŭn mtô knŏng sa kdrêč đuč, čiăng lŏ hriăm lu ƀiădah amâo mâo pô lŏ mtô ôh. Kâo ăt čiăng kriê pioh dŭm klei duê anei, djă pioh leh anăn lŏ mtô dŭm klei yăl dliê đưm, klei blŭ duê mơ̆ng aduôn aê kơ anak čô.

Ti čar Dak Lak ară anei ăt dôk mâo lu phung thâo mbruă thâo leh anăn hur har djă pioh klei duê mơ̆ng mnuih Êđê, hlăm anăn ti să Ea Tul, kdriêk Čư̆ Mgar, anôk dưi dlăng msĕ si kđông dhar kreh djuê ana Êđê, ară anei mâo êbeh 300 čô thâo mbruă thâo klei duê leh anăn mmuñ khan. Hlăm klei ksiêm dlăng kriê pioh, knơ̆ng bruă Dhar kreh, mjuăt asei mlei leh anăn hiu čhưn ênguê čar Dak Lak čuăn ruah să Ea Tul čiăng ngă hră mơar kơ mnơ̆ng kriê pioh amâo êdah klă hŏng klei blŭ duê. Hŏng bruă Phŭn bruă Dhar kreh, mjuăt asei mlei leh anăn hiu čhưn ênguê tŭ yap klei duê mơ̆ng mnuih Êđê ti kdriêk Čư̆ Mgar jing mnơ̆ng kriê pioh amâo mâo êdah klă gưl ala čar hlăm klei bi klă mrô 1840, hruê 4/8/2022, pŏk leh klei hmăng hmưi čiăng kơ mnơ̆ng kriê pioh anei dưi djă leh anăn bi lar ktang hĭn ti alŭ wăl. Y Mang, k’iăng khua adŭ bruă Dhar kreh – hâo hưn, kdriêk Čư̆ Mgar, čar Dak Lak brei thâo:

Hŏng bruă klei duê Êđê dưi bi klă jing mnơ̆ng kriê pioh amâo mâo êdah klă gưl ala čar, hmei lŏ mâo klei hâo hưn kơ mnuih ƀuôn sang kriê pioh knhuah dhar kreh, lŏ mtô kơ anak čô klei duê anei čiăng kriê pioh knhuah dhar kreh djuê ana.

Mnuih Êđê mâo klei blŭ “Klei hdĭp amâo mâo klei khan, klei mmuñ kưt, eirei msĕ si huă amâo mâo djam ƀơ̆ng”, brei ƀuh klei yuôm bhăn mơ̆ng klei duê, boh nik hlăm klei khan, hlăm klei hdĭp leh anăn dhar kreh mnuih Êđê. Amâo djŏ knŏng hlăm dhar kreh, mnuih Êđê yua klei duê msĕ si sang hjiê dhar kreh, čiăng bi blŭ hrăm, bi trông čhai, mơĭt klei hmăng hmưi leh anăn mtô lač kơ anak čô, hŏng dŭm klei blŭ, klei mmuñ./.

Alum kkuh kơ NSUT Vũ Lân. Akâo kơ ih brei thâo, si ih ƀuh klei yuôm bhăn mơ̆ng klei duê Êđê, msĕ mơh wăt hŏng dŭm djuê ana mkăn ti lăn dap kngư anei?

NSUT Vũ Lân: Sa mta bruă thâodah hlăm sa klei ngă yang ti krĭng lăn dap kngư snăn amâo mâo kƀah ôh čing čhar, amâo mâo kƀah ôh klei kdŏ hlue knhuah đưm hlăm anăn amâo mâo dưi kƀah ôh blŭ klei duê jing klei mưng juăt leh amâo mâo djŏ knŏng hjăn hŏng mnuih Êđê, ƀiădah hŏng lu mnuih djuê ana mkăn ti lăn dap kngư anei. Klei blŭ ñu čăt jing leh hlăm knhuah hdĭp digơ̆ yua nao hlăm Klei Duê sơăi. Msĕ si hlăm klei ngă yang adiê, mnuih Ê Đê amâodah “Ngơih brah” mnuih Mnông pia ăt yua klei duê sơăi. Mbĭt hŏng klei mmuiñ bi kmlah msĕ mơh, thâodah klei kưt ei rei bi yua klei duê sơăi.

- Msĕ si ih yăl dliê leh snăn klei duê jing klei juăt mưng leh ti lăn dap kngư anei. Snăn klei duê anei ti anôk jing mdê hŏng klei duê djuê ana mkăn?

NSUT Vũ Lân: Êdah êdi ênưih thâo ƀuh tinei jing klei duê djuê ana Yuăn jing mkŏ pruĕ ti boh blŭ knhal tuič ôh, ƀiădah tui si êlan, tui si boh kñăm, kyua tui si êlan, lehanăn mta kñăm anăn yơh jing hĕ ênhiang mdê mdê, snăn klei duê êđê êdah êdi mâo ênhiang mkŏ mă djŏ tui si klei jing hlăm klei hdĭp, ñu guôp hĭn êdi hŏng krĭng lăn dap kngư anei. Kyuanăn tơdah diñu kưt thâodah ei rei snăn mnuih hmư̆ ƀuh klei kưt ei rei anăn ñŭ kma hlăm ai tiê mnuih hmư̆ êdi. Lehanănn mơ̆ng klei duê mơh jing ênưih hdơr ênưih tuč.

-Bi hŏng klei khan lĕ si jing? Tui si ih ƀuh ti jing anôk kñăm dưi djă pioh nanao hlăm ƀuôn sang klei anei?

NSUT Vũ Lân: Sĭt yơh hŏng lu djuê jing mdê mdê, ƀiădah hlăm jih jang djuê ana ti lăn dap kngư anei mâo sơăi. Msĕ si hŏng mnuih Mnông pia jing Ot Ndrông, Êđê drei pia Khan, bi anôk mkăn, lehanăn djuê ana mdê mdê snăn mâo klei pia mdê mdê mơh.

Khan, jing klei yăl dliê mâo mbĭt hŏng klei duê halwm anăn yăl dliê êjai mmuiñ êjai bi êdah ênhiang anăn bi djŏ hŏng pruĕ duê, kyuanăn yơh mnuih hmư̆ djăp snăk thâo săng, dah mnuih êmăt knga ăt djăl mơh hlŏng tuič, lehanăn ênưih thâo lŏ bi yăl dliê hdơ̆ng găp mơ̆ng pô anei kơ pô adih hlue hŏng ênhiang yăl dliê êjai muiñ êjai mđrĭng hŏng anăn jing boh blŭ nao hlăm klei duê sơăi, snăn klei dôk yăl dliê ñu dăk duê jih hrue mlam ka thâo ruĕ mơh, anei yơh jing anôk ñu mdê hŏng arăng. Ñu amâo mâo jing sa mta klei čih klă ênŭm tuč r’riêm ôh, ƀiădah ti anăn êjai bi muiñ, thâo dah yăl dliê ñu hluê hŏng klei lŏ mjing mrâo hlăm pruê blŭ boh pia, hlăm anăn jing bi knăl kơ sa klei mbruă, klei êmăt čŏng mâo leh hlăm klei hdĭp hlăm adei tlang yang ƀuôn.

Klei ktuăk boh blŭ klei duê mâo mplĕ tinei amâo mâo msĕ djuê ana yuăn ôh. Knŏng bi ktuăk pruĕ blŭ hlue ênhiang mâo dăp leh hlăm klei hdĭp nao mđrĭng hlăm klei kưt, klei ei rei, thâodah mơ̆ng dưm klei kưt muiñ djuê ana mkăn ti lăn dap kngư anei. Tinăn ñu čăt jing sa ênhiang jăk êdi hlue djŏ hŏng klei čiăng kưt yăl thâo dah mmuiñ.

- Lač jăk kơ ih lu, hŏng jih klei ih yăl dliê leh anei!