VOV4.Êđê- Hŏng ênhă jih jang giăm 97.200 ha, kphê jing mnơ̆ng mơ̆ng lŏ hma phŭn ti čar Gia Lai, ba wĭt grăp thŭn dŭm êtuh êklăk USD mơ̆ng bruă ba čhĭ kơ ala tač êngao hlăm lu thŭn êgao. Kñăm lŏ dơ̆ng mđĭ ênoh yuôm mơ̆ng kphê, ară anei, ti čar Gia Lai, ƀĭng ngă lŏ hma leh anăn anôk bruă duh mkra dôk gĭr ktưn mkra mjing kphê hluê hdră mđĭ hnơ̆ng jăk mơ̆ng bruă mkra mjing kphê hluê dŭm hnơ̆ng čuăn, mkra mjing kphê jăk…

Gŏ sang ayŏng Lê Quang Điền – ti alŭ Ia Mua, să Bầu Cạn, kdriêk Čư̆ Prŏng, čar Gia Lai mâo 3 ha kphê, bi hgŭm hŏng dŭm anôk bruă duh mkra ba čhĭ kphê kơ ala tač êngao, pla mjing hluê hnơ̆ng čuăn tŭ jăk 4C. Điền brei thâo, pla mjing hluê hnơ̆ng čuăn anei, ñu bi mlih ba yua dŭm mta êa drao răng mgang mnơ̆ng pla mjing hŏng dŭm mta chế phẩm sinh học. Khădah yua chế phẩm sinh học amâo dah êa drao hóa học, gŏ sang ñu ăt hluê ngă kjăp klei kčah mtrŭn mâo mjuăt bi hriăm leh. Hŏng hdră kriê dlăng rơ̆k rung, ñu knŏng yua maĭ jah rơ̆k amâo yua êa drao mdjiê rơ̆k ôh. Hdră anei đru kơ ana kphê đĭ jing mtah mda, lăn čăt jing, wăl hdĭp mda ăt dưi mkra mđĭ jăk; ênoh čhĭ kphê djăp hnơ̆ng čuăn 4C yuôm hĭn 1.000 prăk/kg mbĭt anăn ênoh duh bi liê ăt hrŏ mơh. Lê Quang Điền brei thâo, bi hgŭm hŏng anôk bruă duh mkra, pla mjing kphê tŭ jăk, ba wĭt lu klei tŭ dưn kơ ƀĭng ngă lŏ hma:

“Mnuih ƀuôn sang hmei kƀah lu mta klei, kơ kdrăp, kơ hdră mnêc ngă bruă ka thâo klă ênŭm mơh, kƀah klei thâo săng kơ hdră ngă bruă lŏ hma. Hmei čiăng bi hgŭm hŏng dŭm anôk bruă kphê čiăng pla mjing kphê doh, h’ĭt kjăp, mđĭ ênoh čhĭ kphê, mkra mđĭ klei hdĭp. Kphê hmei dưi mđĭ leh ênoh, 1 ton dưi mâo dŭm êtuh êbâo mơh. Bi čhĭ hlăm anôk mkăn amâo mâo ôh, dưi mđĭ ênoh msĕ snăn hmei ăt mâo mơh klei đua klam hŏng mnơ̆ng dhơ̆ng pô pla mjing hŏng anôk bruă bi hgŭm”.

Mđrĭng hŏng bruă pŏk mlar krĭng pla mjing kphê hluê hnơ̆ng čuăn tŭ jăk hlăm tar rŏng lăn, Gia Lai mphŭn lông ba pla kphê tŭ jăk mâo boh tŭ kdlưn hĭn. Hluê si Trần Xuân Khải – đăo tĭng kluôm čar srăng mđĭ hlăm brô 2.300 ha truh ti thŭn 2030. Ară anei, čar mâo 200 ha kphê Robusta tŭ jăk, mâo ƀĭng ngă lŏ hma čŏng pla lehanăn mđĭ kyar, mta kphê anei mâo ênoh čhĭ đĭ hĭn truh 3, 4 blư̆ mkă hŏng kphê mjeh mkăn. Tơdah bi leh hdră kčah mđĭ kyar kphê jăk, mbĭt hŏng boh tŭ dưn dưi mâo, k’hưm kphê Gia Lai ăt dưi mđĭ hĭn. Čiăng dưi mâo mta kñăm anăn, Khải brei thâo, čar dôk mđing čih mkra, bi leh klei kčah mtrŭn hlăm hdră duh mkra, pla mjing:

“Mbĭt hŏng bruă bi hgŭm plah wah anôk bruă duh mkra lehanăn dŭm alŭ wăl, hluê hŏng dŭm êpul hgŭm bruă; Êpul hgŭm bruă duh bi liê mđĭ kyar h’ĭt kjăp krĭng pla mjing kphê doh, kphê jăk, Knơ̆ng bruă pla mjing ăt mtrŭt mđĭ, đru kčĕ kơ hdră ruah mjeh kphê jiă knhuah hjăn mơ̆ng krĭng lăn Gia Lai čiăng mkăp kơ klei čiăng mđĭ kyar kphê jăk mơ̆ng mnuih ƀuôn sang ti alŭ wăl. Mbĭt anăn, Knơ̆ng bruă ăt akâo kơ Knơ̆ng bruă pla mjing lehanăn răng mgang mnơ̆ng pla mjing hlăm Phŭn bruă Lŏ hma, mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang mbĭt hŏng dŭm êpul êya bruă bi trông čhai kñăm hnưm ba mdah hdră pla mjing kphê doh ti alŭ wăl čar”.

Hŏng ênhă giăm 97.200 ha, Gia Lai jing čar mâo ênhă kphê prŏng tal 4 hlăm kluôm ala. Thái Như Hiệp, Khua anôk bruă Vĩnh Hiệp – êpul êya ba čhĭ kphê kơ ala tač êngao prŏng êdi čar Gia Lai đăo knang snei, mkra mjing kphê doh lehanăn dŭm mta mnơ̆ng mkra mơ̆ng kphê mâo hră bi mklă hnơ̆ng tŭ jăk tar rŏng lăn, jing boh kdrŭt đru mđĭ k’hưm kphê Gia Lai. Hŏng klei pral, hlăm klei mĭn mrâo lehanăn duh bi liê djŏ guôp mơ̆ng ƀĭng ngă lŏ hma, anôk bruă duh mkra, dŭm hdră anei klă sĭt srăng dưi ngă lehanăn bi leh djŏ hdră kčah:

“Kphê Gia Lai mdê hŏng dŭm krĭng mkăn, ƀĭng ngă lŏ hma mâo hdră bi mlih pral lehanăn êpul hgŭm bruă ăt ngă bruă nanao čiăng djŏ hŏng klei čiăng mơ̆ng anôk hrui blei, tŭ ư klei bi mlih čiăng hrăm mbĭt hŏng anôk bruă duh mkra bi đru, kah mbha, mtrŭt mđĭ mnơ̆ng dhơ̆ng mơ̆ng alŭ wăl truh kơ wăl anôk mnia mblei mrâo, truh ti hnơ̆ng mrâo mơh, mđĭ k’hưm kphê Việt Nam. Anei jing sa hdră êlan phŭn. Dŭm klei tŭ dưn anăn amâo dưi wơr bĭt ôh klei gĭr mơ̆ng anôk bruă sang čư̆ êa alŭ wăl, dŭm knơ̆ng, dhar bruă đru leh, hrăm mbĭt nanao hŏng hmei, đru kơ ƀĭng ngă lŏ hma mđĭ kyar kphê h’ĭt kjăp lehanăn doh, mtah”./.

Kơ klei gĭr ktưn mđĭ kyar leh anăn mđĭ ênoh yuôm kơ bruă kphê mơ̆ng čar Gia Lai, pô čih klei mrâo mâo klei bi trông hŏng Lưu Trung Nghiã- Khua Knơ̆ng bruă lŏ hma leh anăn Mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang čar Gia Lai.

-Akâo kơ ih mblang brei, ară anei, ya mta klei găl mơ̆ng dhơ̆ng kphê ti čar Gia Lai hlăm bruă ba čhĭ kơ ala tač êngao?

- Lưu Trung Nghĩa: Gia Lai jing sa hlăm dŭm čar mâo ênhă lăn Bazan prŏng, hlăm brô 97.000 ha đang kphê. Hlăm anăn mâo giăm 40.000 ha đang kphê dưi pla mjing tui si hnơ̆ng čuăn mdê mdê, mâo kphê doh, GlobanGap, UTZ, 4C…Tal 2 jing kyua lăn hrah Bazan mâo lu mta jăk kơ ana kphê, klei găl yan adiê ti čar Gia Lai đru kơ kphê mâo hruê mmông hrui pĕ jing knhal tuič yan hjan, akŏ yan bhang, kyuanăn amâo mâo klei h’ăp msah hjan dram, kăn čăt oh lei. Bi kơ kphê Robusta, čar Gia Lai ăt dưi rơ̆ng hnơ̆ng tŭ jăk kdlưn hĭn ti ala čar Việt Nam. Tal êlâo jing ana kphê đĭ hriê siam, bi mâo mjeh jăk, mâo hnơ̆ng cafein jăk hĭn dưi pla mjing ti čar Gia Lai.

- Klă klơ̆ng, hruê mmông êgao, si ngă klei đĭ kyar mơ̆ng bruă kphê ti čar Gia lai čiăng mâo ênŭm hnơ̆ng čuăn dưi ba čhĭ kơ ala tač êngao?

- Lưu Trung Nghĩa: Dŭm thŭn êgao, bruă kphê ăt ƀrư̆ ƀrư̆ dưi bi klă klei đĭ kyar hlăm anôk mnia mblei. Hŏng 97.000 ha, kphê jing phŭn, mâo klei nao hgŭm hur har mơ̆ng ƀĭng ngă lŏ hma leh anăn knơ̆ng bruă hrui blei, mkra mjing, đeh kwă, knơ̆ng bruă dưn yua kdrăp mrâo mrang, kyuanăn hŏng kphê Robusta mơ̆ng čar Gia Lai jing kdlưn hĭn hlăm kluôm ala Việt Nam. Truh kơ ară anei, drei mâo leh klei thâo đeh kwă, mkŏ mjing anăn knăl jing klei mngač kơ bruă kphê Việt Nam leh anăn dưi mkra mjing mnơ̆ng dhơ̆ng mơ̆ng kphê hŏng kdrăp mrâo mrang. Mâo dŭm knơ̆ng bruă msĕ si Vĩnh Hiệp dưi ba čhĭ kphê truh ti Krĭng Ơrôp tal êlâo hĭn hŏng klei kuôl kă mnia mblei êngiê Việt Nam – Ơrôp (klei kuôl kă EVFTA).

-Ară anei, si ngă klei hmăi amâo mâo jăk kyua klei ruă tưp Covid-19 dôk dleh dưi ksiêm dlăng truh kơ bruă mkra mjing, mnia mblei kphê hlăm alŭ wăl?

 Lưu Trung Nghĩa: Êjai dŭm mta boh mnga bruă lŏ hma mkăn dôk trŭn ênoh amâodah dôk ênoh msĕ hŏng êlâo, ênoh dôk hrui blei kphê ară anei mâo klei đĭ hlăm brô 15%. Dŭm thŭn êlâo jing mơ̆ng 31 truh kơ 32 êbâo prăk/kg. Ƀiădah thŭn anei dưi čhĭ hŏng ênoh 40 êbâo prăk/kg. Hruê mmông anei, ana kphê dôk mâo klei găl hĭn mkă hŏng dŭm mta ana mkăn. Tal 2 jing bruă mkra mjing, đeh kwă kphê jing mnơ̆ng thu krô. Hmei pia jing dŭm mta thu krô. Leh thu krô srăng dưi pioh sui čiăng dưi hgao hĕ wưng ênoh ƀiă. Dŭm knơ̆ng bruă hlăm wưng klei ruă tưp Covid-19, êjai ala čar leh anăn tar rŏng lăn mâo klei jăk găl dưi dŭ mdiăng mnơ̆ng dhơ̆ng, kphê ăt srăng mâo ênoh đĭ. Hmei mâo klei đăo kang, hlăm wưng ti anăp, hŏng ênoh msĕ ară anei jing klei jăk găl kơ ƀĭng ngă lŏ hma, êpul bi mguôp leh anăn dŭm knơ̆ng bruă.

-Hruê mmông kơ anăp, čiăng đru mđĭ ênoh mnơ̆ng dhơ̆ng ya mta čiăng mâo klei mlih hlăm bruă pla mjing kphê ti čar Gia Lai.

Lưu Trung Nghĩa: Ară anei mâo sa boh klei sơnei, sa jing drei srăng mlih klei mĭn ngă bruă mkra mjing kphê mâo hnơ̆ng tŭ jăk, mơ̆ng klei pla mjing, pruê hbâo, dưn yua klei kreh knhâo, pĕ ksă. Knŏng bruă pĕ ksă, tơdah mâo hnơ̆ng 90% boh ksă, arăng lŏ brei lu hĭn 2.000 prăk hlăm sa kg mkă hŏng kphê pĕ mtah. Tơdah mâo boh ksă 80% srăng lŏ lu hĭn 1.000 êbâo prăk hlăm sa kg. Anei jing bi êdah klei yuôm bhăn hlăm klei kuôl kă hrui blei sơnăn. Hmei mâo klei knang, mnuih ƀuôn sang, phung mkra mjing srăng mâo prăk mnga.

- Hruê mmông êgao, ya mta bruă čar Gia Lai đru kơ ƀĭng ngă lŏ hma leh anăn dŭm knơ̆ng bruă dưi đĭ kyar hlăm bruă mkra mjing kphê ti alŭ wăl?

Lưu Trung Nghĩa: Hruê mmông êgao, hŏng hnơ̆ng boh mnga, hnơ̆ng tŭ jăk kphê msĕ sơnăn, čar Gia Lai mâo klei uêñ mĭn mtrŭt mjhar knơ̆ng bruă duh bi liê, mâo bruă ngă hŏng ƀĭng ngă lŏ hma čiăng ngă bruă jăk hĭn, mkra mjing tui si hnơ̆ng čoh čuăn kdlưn hĭn hlăm anôk mnia mblei, bi mguôp čiăng hrui blei, mkra mjing leh anăn mâo dŭm mta mnơ̆ng dhơ̆ng jăk. Anei jing hdră tă mơ̆ng čar Gia Lai dôk tui ngă. Bi kơ dŭm bruă mkŏ mkra, čar Gia Lai ăt lŏ mâo klei uêñ mĭn kơ dŭm hdră mkăp duh bi liê bruă mbĭt mơ̆ng čar, kdriêk, dŭm hdră mkăp mơ̆ng gưl dlông. Hmei mâo klei uêñ mĭn duh bi liê bruă mkŏ mkra mơ̆ng dŭm anôk pla mjing kphê msĕ si êlan klông, klei dŭ mdiăng, tal 2 jing dŭm knơ̆ng mkăp êa, leh anăn tal 3 jing sang hjiê, tač ƀhu krô, kdrăp bi mthu mrâo mrang. Anăn yơh jing klei duh bi liê kơ anôk pla mjing kphê.

Êngao kơ anăn, čar Gia Lai dôk mtrŭt mjhar dŭm knơ̆ng bruă msĕ si Vĩnh Hiệp amâodah dŭm knơ̆ng bruă mkăn mkŏ mjing klei bi mguôp hŏng ƀĭng ngă lŏ hma hŏng dŭm êpul bi mguôp, anôk bruă mtrŭt mjhar ngă lŏ hma, ngă bruă mkra mjing kphê hŏng klei kjăp. Mơ̆ng bruă pla mjing, hrŏng pĕ boh ksă, čhĭ kơ knơ̆ng bruă jing sa klei bi mguôp sơnăn dưi bi êdah klei đĭ kyar kphê kjăp. Čar Gia Lai dôk gĭr jih ai hŏng phŭn bruă lŏ hma leh anăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang, phŭn bruă klei kreh knhâo mrâo mrang čiăng mkŏ mjing anăn knhăl, klei ktrâo anôk kơ kphê čar Gia Lai. Mbĭt anăn lŏ ngă hră mơar rơ̆ng bruă tui duah phŭn agha mơ̆ng dhơ̆ng čiăng nao hgŭm hlăm dŭm anôk mnia mblei, boh nik jing anôk mnia mblei dŭm ala čar đĭ kyar srăng dưi mđĭ ênoh kphê ti čar Gia Lai.

- Lač jăk kơ ih lu!