Tiên Yên jing sa boh kdriêk čư̆ čhiăng mâo lu mnuih djuê ƀiă hdĭp mda. Wưng êlâo, hlăm alŭ wăl kreh ƀuh lu mnuih đĭ êdeh amâo mâo đua đuôn mgang boh koh ôh, mnăm kpiê êsei, mdiăng mnuih soh hŏng mta mtrŭn... Ti anăp klei msĕ snăn, kahan ksiêm kdriêk Tiên Yên mâo leh hdră hâo hưn truh hŏng jih jang dŭm boh să, ƀuôn hlăm kdriêk hlăm lu hdră, msĕ si: Bi mguôp klei hâo hưn kơ klei êđăp ênang hlăm êlan klông ti dŭm anôk bi kƀĭn hlăm să, ƀuôn; hŏng jih jang hdră hâo hưn mâo leh, msĕ si hră bi lar hliê, pano afič, bangdrol ti dŭm anôk lu mnuih, hâo hưn hŏng rup, hŏng video ênưih thâo săng, djŏ hŏng klei bhiăn hlăm ƀuôn sang, kčĕ kơ sang čư̆ êa alŭ wăl trŭn kơ bruă răng mgang klei êđăp ênang hlăm êlan klông. Kahan ksiêm kdriêk Tiên Yên bi mguôp leh hŏng anôk bruă răng mgang klei êđăp ênang čar, knơ̆ng bruă Honda Việt Nam mkŏ mjing dŭm boh adŭ hriăm djă êdeh hŏng klei kjăp kơ 80 čô mnuih nao hriăm jing djuê ƀiă. Ti anôk bi hriăm anei phung hriăm mâo hriăm kơ dŭm hdră mtrŭn, lehanăn klei đŭ bi kmhal klei soh hlăm êlan klông, ktrâo klă kơ ya mta yap jing klei soh hlăm klei êrô hiu hlăm êlan klông, msĕ si mnăm leh kpiê êsei amâo mâo dưi mgăt êdeh ôh, đĭ êdeh amâo mâo dưi mtiŏ pral ôh... Thiếu tá Nguyễn Đức Tùng, k’iăng khua kahan ksiêm êlan klông, hlăm knơ̆ng bruă kahan ksiêm čar Quảng Ninh lač:

Klei čiăng hâo hưn trh hŏng phung ƀuôn sang jing mđĭ klei diñu thâo săng êjai êrô hiu hlăm êlan klông, đua đuôn mgang boh kŏ, mâo leh lu kdrêč êlan siam, snăn amâo mâo dưi đĭ êdeh mtiŏ ôh, đĭ hiu êdeh bi djă ênŭm hră mơar, hŏng klei čang hmăng mâo klei êđăp ênang hlăm êlan klông kơ jih jang mnuih.

Tui si ênoh mơ̆ng Anôk bruă djuê ana čar Quảng Ninh, hlăm čar mâo êbeh 162 êbâo 500 čô mnuih djuê ƀiă, truh kơ 12, 23% ênoh mnuih hlăm čar. Hlăm krĭng mnuih djuê ƀiă anei, tuôm mâo leh lu klei ngă soh hŏng klei bhiăn hlăm êlan klông msĕ si: Đĭ êdeh amâo mâo đua đuôn mgang boh kŏ, mdiăng lu mnuih, đĭ mtiŏ, blă soh hŏng klei bhiăn, boh nik leh êlan klông hlăm krĭng ƀuôn sang mâo mkra siam leh, jing jăk găl leh kơ phung ƀuôn sang găn êrô. Kyua msĕ snăn mâo đa đa phung ƀuôn sang amâo mâo klei uêñ mđing ôh hŏng dŭm mta mtrŭn mơ̆ng klei bhiăn êrô êbat hlăm êlan klông, ngă truh klei bi drăm năng hƀlŏk êdi.

Čiăng dưi gang mkhư̆, msưh kdŭn jih jang klei truh tơl hlăm êlan klông ti krĭng mnuih djuê ƀiă, wưng leh êgao, dŭm dhar bruă djŏ tuôm, lehanăn alŭ wăl mâo leh lu bruă ngă kñăm mđĭ klei thâo săng, lehanăn mâo klei êđăp ênang hlăm êlan klông kơ phung ƀuôn sang. Mbĭt hŏng bruă hâo hưn bi dưn yua jih kdrăp mâo hlăm alŭ wăl msĕ si loa bi kčăi asăp hlăm ƀuôn, lehanăn êpul bruă djŏ tuôm lŏ păn kjăp alŭ wăl lehanăn knang kơ phung mâo k’hưm hlăm ƀuôn sang đru mblang brei.

Ti kdriêk Ba Chẽ, jing alŭ wăl krĭng taih kbưi, krĭng mâo lu mnuih djuê ƀiă. Êlâo dih, bruă răng mgang klei êđăp ênang hlăm êlan klông bŏ hŏng klei dleh dlan, boh nik dŭm kdrêč êlan hlăm ƀuôn sang, phung ƀuôn sang đĭ hiu êdeh amâo mâo čiăng đua đuôn mgang boh kŏ ôh, mdiăng mnuih êgao hnơ̆ng, mnăm leh kpiê êsei ăt lŏ mgăt êdeh. Ti anăp klei msĕ snăn êpul kahan ksiêm êlan klông kdriêk lŏ mđĭ hĭn leh lu hdră êlan ngă bruă, hlăm anăn mđing mbĭt hŏng klei hâo hưn mtô mblang, čiăng kơ phung ƀuôn sang mâo klei thâo săng kơ klei bhiăn êđăp ênang hlăm êlan klông.

Kahan ksiêm êlan klông kdriêk mâo mkŏ mjing leh hdră hâo hưn truh hŏng jih jang să, ƀuôn hlăm kdriêk. Mbĭt anăn mguôp hŏng bruă hâo hưn kơ klei êđăp ênang êlan klông ti dŭm anôk bi kƀĭn hlwam să, ƀuôn, êpul êya, amâodah hâo hưn hŏng hdră bi lar rup, video, čiăng kơ ênưih thâo săng hĭn, djŏ hŏng klei bhiăn hlăm krĭng, lehanăn đru kčĕ kơ alŭ wăl trŭn kơ bruă nao bi răng mgang klei êđăp ênang êlan klông... Snăn phung ƀuôn sang ƀrư̆ ƀrư̆ dơ̆ng mâo klei thâo săng hĭn êjai êrô hiu hlăm êlan klông.

Dhar bruă djuê ana čar bi mguôp leh hŏng knơ̆ng bruă sang čư̆ êa djăp alŭ wăl Đầm Hà, Tiên Yên, Móng Cái mkŏ mjing truh 6 klei bi kƀĭn hâo hưn, bi lar klei bhiăn êđăp ênang êlan klông kơ êbeh 200 čô mnuih jing phung mâo k'hưm, khua ƀuôn, mnuih djuê ƀiă. Hlăm anăn, mơ̆ng dŭm klei yăl dliê, klei hlak mblang, kơ dŭm klei jing, lehanăn mbha hră hâo hưn hliê, mâo bi lar leh dŭm mta mrâo mơ̆ng hdră mtrŭn mrô 100/2019 NĐ-CP, mơ̆ng knŭk kna, čoh čuăn kơ dŭm ênoh đŭ bi kmhal hŏng klei ngă soh hlăm êlan klông. Mơ̆ng anăn, đru kơ phung ƀuôn sang thâo păn kjăp mta mtrŭn, lehanăn hlue ngă kjăp klei bhiăn êjai kbiă hiu hlăm êlan klông.

Sa hlăm dŭm klei phung ƀuôn sang mâo mđing leh, anăn jing, Dhar bruă răng mgang klei êđăp ênang êlan klông čar Quảng Ninh pŏk leh klei mjuăt bi hriăm kơ bruă đru dŏng mdrao gưl tal êlâo hŏng mnuih mâo klei truh hlăm êlan klông, čiăng kơ jih jang mnuih thâo săng, lehanăn thâo mghaih msir pral, đăm truh kơ klei jŭ jhat ôh hŏng mnuih mâo klei truh tơdah tuôm hŏng klei bi drăm êdeh êdâo. Mơ̆ng klei anei, mâo leh mnuih ktrâo atăt brei phung ƀuôn sang hdră dŏng mdrao ti anôk mâo klei truh anăn mtam, lehanăn si hdră srăng djă ba mnuih mâo klei truh nao kơ sang êa drao, čiăng kơ anôk êka amâo mâo kjham hĭn amâodah truh kơ djiê mnuih ôh...

 Hà Bá Linh, khua bruă Đảng alŭ Trại Giữa, Đầm Hà, čar Quảng Ninh brei thâo: Êjai alŭ mtrŭt mjhar bruă mkŏ mjing klei dhar kreh êlan klông, snăn mâo phung ƀuôn sang sa ai mơh. Boh nik, mrâo anei êlâo kơ pŏk thŭn hriăm mrâo 2022 – 2023, alŭ bi mguôp leh hŏng kahan ksiêm să truh hlăm grăp gŏ sang mtă mtăn kơ anak aneh amâo mâo dưi mgăt êdeh p’phŭt ôh nao sang hră mơar, đuă đuôn mgang boh kŏ tơdah đĭ êdeh êdâo:

Grăp čô mnuih, thâodah hlăm grăp boh sang, brei bi mâo bruă klam hlue gưt kjăp hdră mtrŭn, mbĭt hŏng anăn čŏng thâo bi lar hŏng mnuih riêng gah, dŭm êpul bruă kđi čar nah gŭ, boh nik anak aneh pô tơdah kbiă hiu hlăm êlan klông, kñăm bi hrŏ hĭn êdi klei truh tơl hlăm êlan klông.

Khădah ară anei mơ̆ng klei ruă tưp Covid 19 dleh dưi ksiêm dlăng, ƀiădah Êpul bruă răng mgang klei êđăp ênang hlăm êlan klông čar Quảng Ninh ăt jih ai tiê bi mguôp hŏng dŭm anôk bruă, êpul êya bi hâo hưn, mđĭ klei thâo săng kơ phung ƀuôn sang krĭng dlông, krĭng čư̆ čhiăng, krĭng mnuih djuê ƀiă thâo săng kơ klei bhiăn êđăp ênang hlăm êlan klông. Mbĭt hŏng bruă hâo hưn, Dhar bruă răng mgang klei êđăp ênang hlăm êlan klông čar Quảng Ninh ktrâo atăt leh kơ phung ƀuôn sang hdră dŏng mdrao mnuih mâo klei truh hlăm êlan klông, čiăng bi hrŏ klei jŭ jhat truh hŏng mnuih mâo klei truh.

Mâo ngăleh hŏng lu hdră, phung ƀuôn sang krĭng djuê ƀiă, krĭng čư̆ čhiăng ƀrư̆ ƀrư̆ dơ̆ng mâo leh klei thâo săng kơ klei bhiăn êrô hiu hlăm êlan klông, lehanăn dơ̆ng păn kjăp knhuah gru dhar kreh êlan klông jăk hlăm yang ƀuôn./.

Dŭm klei thâo săng hlăm bruă găn êrô êlan klông êđăp ênang

Bruă hâo hưn mtô mblang hdră bhiăn klei êđăp ênang hlăm êlan klông hŏng mnuih ƀuôn sang dŭm čar krĭng čư̆ čhiăng adôk tuôm hŏng lu klei dleh dlan kyua lăn ala, klei blŭ… Khădah snăn, kyua pral leh anăn mlih mrâo dŭm hdră hâo hưn mtô mblang, ai tiê mnuih ƀuôn sang, hđeh sang hră hlue ngă hdră bhiăn kơ klei êđăp ênang hlăm êlan klông dưi bi mlih lu.

Grăp mlan, găp djuê ênuê êpul Zơ Râm ti să Tà Bhing – kdriêk Nam Giang – čar Quảng Nam mkŏ mjing hdră bi mjĕ mjuk. Hruê anei, Khua găp djuê ênuê êpul Zơ Râm Năng lŏ jak iêu êpul kahan ksiêm êlan klông nao hgŭm. Tinei, Thiếu tá Phan Văn Quang – Khua êpul kahan ksiêm êlan klông kdriêk Nam Giang hưn mthâo kơ mnuih ƀuôn sang kơ klei êđăp ênang êlan klông dŭm hruê êgao. Mbĭt anăn, hưn mdah dŭm pŏk rup bi hmô kơ dŭm klei truh hlăm êlan klông, klei nao soh grông êlan, amâo đua đuôn mgang kŏ… Knăm anei mâo bi mguôp hŏng klei êmuh, wĭt lač klei êmuh kơ hdră bhiăn răng mgang klei êđăp ênang êlan klông, hdră msir tơdah tuôm hŏng pŏk mdhă kăm ti ktuê êlan.

Mduôn Zơ Râm Năng brei thâo: “Grăp mlan bi mjĕ mjuk, hmei kreh mtô mblang kơ Hdră êlan êlan klông čiăng mjuăt bi hriăm anak čô”. Thiếu tá Phan Văn Quang, Khua êpul ksiêm êlan klông kdriêk Nam Giang, čar Quảng Nam hưn, kluôm kdriêk mâo 3 găp djuê ênuê êpul hluê ngă kjăp bruă răng mgang klei êđăp ênang êlan klông anăn jing Tơ Ngôl, A Lăng lehanăn Zơ Râm. Čiăng hưn mthâo kơ hdră bhiăn răng mgang klei êđăp ênang êlan klông truh kơ mnuih ƀuôn sang pral hĭn, êpul kahan ksiêm êlan klông kdriêk Nam Giang mtă kơ khua găp djuê ênuê êpul, giăm 50 čô khua mduôn, mnuih mâo k’hưm ti alŭ, ƀuôn čiăng mđĭ hdră mtô mblang kơ bruă hluê ngă hdră bhiăn răng mgang klei êđăp ênang êlan klông kơ mnuih ƀuôn sang. Kyua, găp djuê ênuê êpul čih mkra klei bhiăn klă klơ̆ng čiăng mjuă anak čô pô. Klei blŭ mơ̆ng khua mduôn mâo êpul êya mđing hmư̆. Kyua anăn, êpul kahan ksiêm ba yua leh 2 êpul mnuih anei čiăng mkŏ mjing 10 gưl mtô mblang, mbha êbeh 2.500 pŏk hră điêt kăp dlăng. Amâo djŏ knŏng mtô mblang truh kơ dŭm alŭ, ƀuôn, êpul kahan ksiêm êlan klông lŏ bi hgŭm hŏng sang hră mkŏ mjing gưl mtô mblang kơ phung hđeh gưl 1, gưl 2, gưl 3… Kyua anei, jing êpul mtô mblang truh kơ gŏ sang mdê mdê hlăm bruă răng mgang klei êđăp ênang êlan klông tŭ dưn. Thiếu tá Phan Văn Quang mtă:

Mtă kơ anôk bruă djŏ tuôm mđĭ hdră mtô mblang kơ phung hđeh ti krĭng taih kbưi anei hluê ngă jăk hdră răng mgang klei êđăp ênang êlan klông”.

Tơdah ti krĭng ƀuôn prŏng, wăl krah – anôk kreh mâo êpul djŏ tuôm gak răng, pŏk rup “Phung hđeh điêt đĭ êdeh p’phŭt” hlăm êlan dơ̆ng amâo đei mâo ôh, ƀiădah ti dŭm ktuê êlan krĭng taih kbưi, ăt dôk mâo phung hđeh 11 – 12 thŭn, đa điêt hĭn mdiăng 2 – 3 čô găp ti tluôn hiu đĭ êdeh. Ti Lào Cai, ară anei mâo lu phung hđeh điêt, boh nik gŭ 10 thŭn đĭ êdeh hŏng amĭ ama, mâo truh 70 - 80% ênoh anăn amâo đua đuôn mgang kŏ.

Hluê amai Sùng Thị Cở, mnuih să Sín Chéng, kdriêk Si Ma Cai, Lai Cai, hdră mtô mblang amâo dưi lui ôh phung amĭ ama, mnuih prŏng čiăng diñu dưi mđĭ klei thâo săng kơ klei huĭ hyưt ti êlan klông, mơ̆ng anăn diñu srăng đru mđĭ klei thâo săng kơ phung hđeh:

Hŏng kâo, kâo buh hdră anei djŏ guôp êdi hŏng mnuih djuê ƀiă tinei, kyua krĭng anei lu amai adei ka săng klă mơh kơ hdră bhiăn êlan klông”.

Mrâo êgao, Khua knŭk kna bi mklă leh hdră mtrŭn gang mkhư̆ klei truh êka êkeh hlăm phung hđeh wưng thŭn 2021 - 2030. Hluê klei bi mklă anei, ară anei Phŭn bruă êlan klông dŭ mdiăng dôk čih mkra hdră kčah kơ bruă anei. Hdră kčah dưi pŏk ngă ti jih krĭng wăl, hlăm anăn, mâo dŭm čar krĭng čư̆ čhiăng, lač kơ dŭm mta bruă, msĕ si: Hdră mtô mblang kơ phung hđeh rơ̆ng klei êđăp ênang êlan klông tơ nao sang hră, klei đua đuôn mgang kŏ, kă klei rơ̆ng êđăp ênang tơ đĭ êdeh ôtô, mdhô̆ hđeh dôk, dŭm klei djŏ tuôm kơ bruă răng mgang klei êđăp ênang êlan klông hŏng êdeh mdiăng hđeh, bruă răng mgang klei êđăp ênang wăl sang hră mơ̆ng krĭng ƀuôn prŏng truh krĭng dlông, krĭng čư̆ čhiăng. 

Čiăng rơ̆ng klei êđăp ênang kơ phung hđeh krĭng čư̆ čhiăng lehanăn mnuih ƀuôn sang hlăm klei găn êrô, mbĭt hŏng hdră msir mkra mđĭ anôk bruă nah gŭ, hdră yuôm bhăn hĭn jing mtô mblang, mjuăt bi hriăm. Khă snăn, bruă mtô mblang, tơdah knŏng ngă “Čiăng kơ mâo”, boh tŭ ba wĭt amâo lu ôh. Dŭm anôk bruă djŏ tuôm brei ksiêm dlăng klă klei mâo grăp krĭng, čiăng čih mkra hdră mtô mblang djŏ guôp.  Phạm Đăng Bốn, K’iăng khua êpul hgŭm ngă bruă lŏ hma čar Lào Cai brei thâo:

Mđing mtô mblang kơ phung knuă druh, knuă druh lŏ mtô mblang kơ mnuih hgŭm hlăm êpul, si srăng ngă čiăng mâo klei thâo săng kơ bruă răng mgang klei êđăp ênang êlan klông, boh nik hmei mđing mtô mblang kơ asăp mtrŭn 100, kơ klei bhiăn, hdră msir mghaih, si srăng ngă čiăng dưi msir mghaih jih klei ngă soh, dŭm thŭn giăm anei, klei ngă soh mâo klei bi êdah hrŏ lehanăn hdră mtô mblang ba wĭt leh klei tŭ dưn, hlăm wưng ti anăp srăng pŏk mlar hdră mtô mblang truh kơ gưl kdriêk”.