Ara\ anei, kpiê [iêr jing sa mta êa mna\m lar [arr leh ana\n lu êdi. Pa\t c\ia\ng dja\p mnuih dla\ng ana\n jing sa mt aêa mna\m hlao mhao mao klei tu\ êdi [ia\ amâo mđing ôh kpiê [iêr jing du\m mta êa mna\m `u nga\ jhat kơ klei suaih pral.

      Du\m klei ksiêm dla\ng, t^ng yap mơ\ng du\m êpul brua\ hla\m ala c\ar leh ana\n ala tac\ êngao brei [uh: kpiê, [iêr jing sa hla\m 10 mta phu\n nga\ truh kơ djiê pro\ng êdi kluôm ro\ng la\n. Pra\k bi liê blei kpiê [iêr mjing leh boh ktro\ kơ hdra\ brua\ duh mkra, boh nik ho\ng du\m ala c\ar hla\k đ^ kyar. Hluê si t^ng, pra\k bi liê kơ kpiê, [iêr leh na\n msir klei truh jhat mơ\ng kpiê, [iêr truh mơ\ng 2-8% GDP la\n c\ar.

     Tiến sĩ Nguyễn Minh Phong, pô thơ\ng kơ brua\ duh mkra [uh lac\: “Brua\ ba c\h^ braih kơ ala tac\ êngao mơ\ng Việt Nam mâo kno\ng hla\m brô gu\ dlông 3 êklai dolar My/sa thu\n, hla\k êjai mnuih Việt bi liê truh 3 êklai dolar kơ blei kpiê, [iêr sna\n gơ\ kla\ klơ\ng anei jing klei c\ia\ng drei bi m^n. Tơ ênoh pra\k bi liê kơ kpiê, [iêr ba yua duh bi liê kơ brua\ mđ^ kyar duh mkra, kơ brua\ knua\, ba c\h^ mnơ\ng kơ ala tac\ êngao s^t n^k sra\ng dưi bi mđ^ ênoh yuôm ja\k h^n.

     Bi hluê si aduôn Vũ Thị Minh Hạnh, K’ia\ng khua Knơ\ng hdra\ êlan leh ana\n hdra\ mtru\n brua\ mdrao mgu\n- Phu\n brua\ mdrao mgu\n klei bi mna\m kpiê [iêr hla\m ala c\ar drei hla\k jing klei hưn ra\ng êdi leh ana\n tơ amâo hmao mâo ôh ya hdra\ ksiêm dla\ng, klei mna\m kpiê [iêr đ^ gra\p thu\n ho\ng hnơ\ng êbeh 10% sra\ng nga\ kơ klei g^r mơ\ng gra\p c\ô mnuih, go\ sang leh ana\n jih jang yang [uôn hla\m klei đ^ kyar brua\ duh mkra a\t mse\ mơh klei kriê dla\ng, ra\ng mgang klei suaih pral êpul êya [uôn sang sra\ng bi hlai he\ mb^t ho\ng kpiê [iêramâo mâo klei tu\ ôh. Êngao kơ ana\n, lo\ hma\i djo\ kơ klei êđa\p ênang yang [uôn, klei đ^ kyar kja\p mơ\ng la\n c\ar.

     Klei ba yua êgao hnơ\ng đei kpiê [iêr ba klei truh kjham kơ klei suaih pral anak mnuih. Du\m klei ksiêm mđing dla\ng khao học ktrâo brei leh snei: mna\m lu kpiê, [iêr sra\ng nga\ hma\i djo\ kơ ako\ dlô, nga\ jhat kơ kboh, kơ êhu\ng, atiê, nga\ hma\i djo\ kơ hnơ\ng kboh êran, kơ hnơ\ng êrah, bi mhro\ ai dưi kdơ\ng mơ\ng asei mlei, hma\i djo\ kơ atu\t klia\ng klang, kơ klei dôk ung mo#, klei suaih pral [a\ kkiêng anak leh ana\n nga\ truh klei ru\ng ako\ dlô.

         Leh ana\n c\ia\ng kơ mnuih [uôn sang, [^ng ga\p drei thâo sa\ng kla\ h^n kơ kpiê, [iêr si `u nga\ jhat kơ klei suaih pral anak mnuih, pô nga\ mkra kdrêc\ mđung anei mâo leh klei blu\ hra\m ho\ng Aê mdrao chuyên khoa II Phạm Bá Đa, K’ia\ng khua Sang êa drao pro\ng c\ar Kon Tum kơ klei anei.

     - Êlâo h^n akâo kơ aê mdrao brei thâo, sa ]ô mnuih aguah tlam mnăm kpiê êsei si yap jing lu, lehana\n dơ\ng ba klei jhat kơ asei mlei?

         . Drei mbha êjai mâo 3 hnơ\ng ênoh mnăm kpiê. Tal êlâo jing mnăm man dưn. Klei anei kâo pia kno\ng [ia\ mnuih mnăm mse\ snăn lac\ dah jăk. Tal dua, mnăm êgao hnơ\ng. Tal 3, jing truh klei ra\ ra` kpiê. Lehana\n lac\ kơ hnơ\ng, snăn jing mâo klei mka\, kyuana\n mâo ênoh bi k]ah jing knar mơ\ng 10 – 15 gram êtanol jing kpiê khua. Sa hnơ\ng mnăm knar ho\ng sa to\ [iêr amâodah sa k]ok kpiê wang, hlăm brô 125ml, to\ [iêr jing 300ml. Amâodah sa k]ok điêt kpiê ktang, hlăm brô 25ml. Ho\ng mnuih lăn dap kngư drei kpiê ]eh kha\dah ka thâo kla\ ôh du\m hnơ\ng kôl hlăm kpiê, [ia\dah dlăng `u jing knar ho\ng [iêr, snăn sa hnơ\ng ênoh yap jing sa kar. Yap mse\ snăn jing mnăm man dưn ho\ng sa ]ô êkei jing 3 ênoh ana\n, jing 3 to\ [iêr, 3 k]ok kpiê wang, amâodah 3 k]ok kpiê ktang amâodah 3 kar kpiê. Êgao h^n kơ ênoh ana\n yap jing êgao hnơ\ng. Lehana\n tơdah mnăm êgao hnơ\ng nanao s^t nik jing yap yua êgao đei, le\ hlăm klei ra\ ra`.

      - Sna\n ho\ng mnuih sa hruê kăm mnăm kpiê, [iêr truh 3, 4 blư\, lehana\n kpiê rua\ nanao mơ\ng aguah hlo\ng kơ mlam, snăn si klei hu^ hyưt kơ klei suaih pral, Ơ aê mdrao?

          . Klei ana\n s^t nik yơh srăng tuôm. Mnăm êgao hnơ\ng đei, mnăm tơl kpiê rua\ jing ăt tui hluê mnuih. Mâo đa đa mnuih mnăm ma\ kno\ng sa to\ ăt kpiê rua\ leh, mâo mnuih mnăm truh kơ 10 to\ ka kpiê rua\ mơh, [ia\dah le\ klei jhat mơ\ng kpiê mâo mtam klei amâo mâo jăk truh kơ mnuih. Tô hmô mnăm tơl kpiê rua\, mmông ana\n `u ba leh klei amâo mâo jăk kơ dlô, kơ arua\t êrah kboh, boh nik hlăm wang 24h leh mnăm ênưih snăk ngă truh kơ êbuh đih, boh nik ho\ng phung khua thu\n, amâodah ho\ng mnuih mâo leh klei rua\ kboh mơ\ng êlâo [ia\dah ka êdah ôh. Tal dua, kpiê rua\ tui si klei kreh knhâo yap jing klei amâo amâo jăk klei m^n kbia\ hriê mơ\ng kpiê, s^t nik `u ba klei amâo mâo jăk hlo\ng truh kơ mnuih riêng gah, kơ mnuih hlăm găp djuê, mgăt êdeh êjai kpiê rua\ s^t nik jing jhat êdi. Ra\ ra` kpiê yap jing hlu\n kơ kpiê, ênguôt kơ kpiê ngă kơ mnuih ra\ ra` alah hua\ [ơ\ng, êmăn êmik, klei m^n êmưt, brua\ knua\ lui êruh, s^t nik yơh knhal tu] truh kơ klei rua\ duam. Drei ka thâo kla\ ôh yua klei rua\ srăng truh, mâo lu mta klei rua\ yơh.

      - Klei mnăm nnao drông kpiê, [iêr êgao hnơ\ng đei, si srăng ba hriê boh amâo mâo jăk kơ klei suaih pral? Ơ aê mdrao?

           . Klei mnăm kpiê êsei êgao hnơ\ng amâo mâo mdei s^t nik kno\ng ba klei jhat kơ klei suaih pral. Mse\ si ngă kơ ko\ dlô êmưt, mnuih amâo mâo lo\ pral kdal ôh, lehana\n ngă kăn jăk lei kơ klei p^t đih. Tơl hnơ\ng ra` kpiê êgao hnơ\ng nga\ kơ klei hd^p ung mo# awa\t mơh. Lehana\n rua\ ko\, ngă kơ klei rua\ êrah đ^, êhu\ng bi k’ơ\i msăm, nga\ mtu\k mtu\l prô] êhu\ng, o# êrah, amâodah mâo du\m klei rua\ kơ tiê, kso\, kboh, amâodah rua\ êbuh đih, rua\ klang, bo\k [ri. Boh nik klei mnăm kpiê êsei êgao hnơ\ng ênưih snăk ba hriê klei rua\ ung thư, boh nik ung thư ko\ng đo\k, [a\ng êgei, kuôp kso\, ung thư tiê, ung thư ksâo hla\m phung mniê. Tơdah lo\ dơ\ng dju\p hăt dơ\ng mơh, sna\n du\m klei rua\ djăl h^n mâo dua blư\, tlâo blư\ lu h^n. Mnăm kpiê mơh, lehana\n lo\ dju\p hăt, ênưih ba hriê klei rua\ ung thư prô] khua jing hu^ hyưt êdi. La] kơ klei jhat mơ\ng kpiê amâo mâo dưi tlaih ôh ana\n jing ngă jhat truh kơ tiê. Kpiê yơh jing pô ba klei rua\ khăng thu tiê, jing klei jhat kơ tiê dôk tal 2 leh klei rua\ tiê siêu vi B. Tăp năng ngă kơ tiê bi prăi, leh kơ năn rua\ tiê kyua kpiê ngă, rua\ tiê amâo mâo thâo hlao ôh mơ\ng kpiê ngă, hlo\ng truh kơ khăng thu tiê, lehana\n knhal tu] ung thư tiê.

      -Tui si aê mdrao si srăng ngă, ]ia\ng kơ đăm le\ hlăm klei jing hlu\n kơ kpiê, lehana\n tơdah asei mlei pô [uh leh klei bi knăl amâo mâo jăk kyua mnăm kpiê, snăn si srăng ngă?

          . Jăk h^n đăm mnăm kpiê ôh, tơdah thâo mnăm kno\ng mnăm djo\ klei bhiăn. Mse\ si la] leh kơ dlông, jing 3 k]ok kpiê nai êa drao amâo mâo hriê kơ sang ôh, si tô hmô ]ia\ng la], grăp hruê kno\ng  3 k]ok kpiê điêt. {ia\dah ăt dleh mơh, dleh jing amâo mâo djo\ ênưih mjing he\ sa klei bhiăn thâo mnăm mse\ djuê ana\n. Kyuana\n brei bi mâo sa hdră mjua\t bi hriăm, mko\ mjing sa klei bi hmô jăk. Lehana\n bi mâo klei đu\ bi kmhal ktang mơh ho\ng hlei pô ra\ ra` kpiê. Kha\dah mta anei klei adih, tal êlâo ăt jing anak mnuih. Klei g^r mơ\ng sa ]ô mnuih amâo mâo so# ho\ng kpiê ôh jing jăk êdi. Bi tơdah asei mlei pô [uh leh klei bi knăl amâo mâo jăk kyua mơ\ng kpiê, s^t nik mdei mtam yơh klei mnăm kpiê. Lo\ w^t dlăng asei mlei pô, kno\ng srăng mâo klei m^n kjăp, ho\ng sa klei kut kat pro\ng hngah đue# mtam mơ\ng kpiê. Leh ana\n je\ êrô ho\ng mah jia\ng, [^ng găp, mnuih hlăm găp djuê. Bi tuôm ho\ng di`u, akâo kơ di`u đru. Hưn ho\ng di`u kâo ]ia\ng lui kpiê yơh. S^t nik phung je\ giăm ho\ng drei ana\n yơh srăng kăm gha\ drei pral mtam tơdah [uh drei dơ\ng lo\ mnăm kpiê. Hlăm mnuih djuê [ia\ drei mâo phung khua mduôn, khua [uôn, phung nai, phung aê mdrao amâodah phung khua pô mtô, phung mtô klei đăo. Nao băng kơ di`u, ]ia\ng kơ di`u đru k]e\ brei. Lehana\n knhal tu], ăt mâo mơh du\m mta êa drao mkhư\ klei ra\ ra` kpiê… [ia\dah đăm tu\ đei ôh kơ klei ana\n. Knhal tu] nao êmuh klei k]e\ mơ\ng aê mdrao.

- La] jăk kơ aê mdrao, kơ klei bi blu\ hrăm anei!