Nam 1941, tàm nggùl brê bơnơm tiah đah mat tơngai mut càr Quảng Ngãi, bol sò tơm Tây neh lơh “sàl ơm rlô bồ tơngoh” Ba Tơ – là anih kup jàm ală cau ling kac màng. Bơh tàm anih krơ̆ jàm hơ̆ neh gơ gơs anih nàng sơn đờm ntàu guh kac màng bơh ling mờ làng tiah tiah 5 khin cha jak chài dê.

Ci ƀộ “Sàl ơm rlô bồ tơngoh” Ba Tơ geh tơng gơs, tơrgùm ală cau Kộng sản kơ̆ dơn. Ngai 11/3/1945, ntàu tam lơh Ba Tơ lơh geh cồng nha, ngai 12/3/1945, crơng gơs Mpồl tam lơh Ba Tơ mờ jơnau sơn tơm să kràñ cê: Phi să tài dà lơgar.

Sơm pòl ồs Ba Tơ neh gơ rề mhar ngan tus làm gùt tiah tàm gùl lơgar: Mpồl tam lơh Vũ Hùng (tàm Quảng Nam yau); Mpồl sền gàr is rơndeh ồs Diêu Trì (tàm Bình Định yau); Mpồl sền gàr is Tuy Hòa (tàm Phú Yên yau); Mpồl sền gàr is cau lơh phan Hòn Khói (tàm Khánh Hòa) mờ Mpồl sền gàr is tam lơh bơh cau lơh phan bơh tiah tam phan Ca-da tàm Dăk Lăk.

Ngai 16/10/1945, Tiah tam lơh tiah 5 geh crơng gơs, geh ală càr Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Kon Tum, Gia Lai yau. Do là tềl àng gơ crà lơh tềl bơta crơng gơs, pờ gơs pang kah yau gơ klŏ gơ crà bơh mpồl phàu crong Ling tiah 5 khin cha jak chài dê. Bơh ală mpồl tam lơh sơn rờp tus ală mpồl ling dờng, tiểu đoàn Sền gàr dà lơgar, mpồl phàu crong tiah 5 neh rề ơnàng gơ gơs mpồl tờm ngan bơh dơ̆ tam lơh jơh gùt làng bol, tơl làm dê. Đại tá ồng Võ Văn Minh, lài do là kwang bàng Trung đoàn 803 yal wơl:

“Tàm rài tam lơh dră wơl bol sò tơm Tây, ală càr tiah 5 gùt dar gơtìp bol sò tơm wàng sre. Rài kis bơh cau ling dê tàm tơngai sơn rờp kal ke ngan. Ờ geh phàu crong, ờ geh phe sa, làng bol pal ơt sa, dong cau ling geh piang sàu nàng tam lơh mờ bol sò tơm. Tam lơh, ai phan tam lơh bol sò tơm dê nàng lơh wơl bol sò tơm tơn”.

Tàm rài tam lơh dră wơl bol sò tơm Mỹ, Tiah 5 neh gơ gơs là là tiah lài ngan pal tàm dră bồ tơn mờ bol sò tơm sơ gràm phà ù tiah. Bơh tŭ “Gùng kềng gơ sơt Mỹ” geh tơnggơs là bơta kah yau krơi is ngan, dùl broă lơh tam lơh mờ bol sò tơm bơceh lơh di mờ niam chài bơh tam lơh làng bol dê, pơgồp bơnah bal mờ ling klàng, làng bol gùt lơgar lơh gơs pha lin dờng kàl prang nam 1975, tơngklàs tiah đah jum, tơrgùm dùl dà lơgar. Cau khin cha jak chài mpồl phàu crong làng bol, Trung tướng ồng Nguyễn Trung Thu, Kwang đơng lam Ling tiah 5 lài do kah wơl:

“Anih duh broă đơng lam Đảng tiah 5 mờ gah đơng lam Ling tiah 5 neh lơh nền pờ “gùng kềng gơ sơt Mỹ”. Bol he rơndap lơh mpồl tơrgùm bal nàng wàng se, lơh tơn tàm pôs bol sò tơm dê bè Mpồl phàu crong is ồn, mpồl phàu crong jak ngan, sò tơm mờ ƀồm mền.” Gùng kềng gơ sơt Mỹ geh gơtha dờng màng rlau, hơ̆ là bơh tiah tam lơh tiah 5 gơ rề tus ală tiah tam lơh ndai”.

Tơnơ̆ ngai tơrgùm dùl dà lơgar, mpồl phàu crong Ling tiah 5 tơrgùm bơsong jơnau gơ lời wơl bơh tam lơh dê, bơt bơtàu broă lơh sa, bơsong jơh bơta FULRO, sền gàr tiah nhàr lơgar đah jum mat tơngai mut dà lơgar mờ lơh kơnòl broă ală lơgar. 10 nam dong bơyô (bơh nam 1979 tus nam 1989) là gơl gùng bòl glar kal ke mơya pơn yờ să ngan. Git nđờ jơt rbô nă kwang bàng, cau ling tiah 5 neh lòt bal mờ ling klàng, làng bol Campuchia jòi kup ling gam wơl bơh bol sò tơm dê, bơt bơtàu gơnoar atbồ, lơh kơ̆ wơl mpồl phàu crong, dong làng bol lơh wơl mờ bơtàu tơnguh lơh sa, niam chài, mpồl bơtiàn.

Rùp hin Cau ling tiah 5 phi să tàm tiah sơbơng roh, jòi, dong kờl làng bol tàm ală dơ̆ mìu càl rbut dờng, tơrlah ù, ngơr bam dà bè tàm Trà Leng, Phước Lộc tàm nam 2020, dong làng bol tàm dơ̆ dà kŏ dà cò dờng ngan tàm Đà Nẵng nam 2022, lơh ngan tàm mpồl lam lài kơryan kòp Kovid-19… neh lời bơta kah kir niam ngan tàm nùs làng bol, pơgồp bơnah lơh kơ̆ anih lơh broă cíñ trị, sơlơ lơh kơ̆ mpồl rơcang gàr tàm làng bol kơnhăp rlau.

80 nam do, git nđờ nă cau jak chài bơh mpồl phàu crong ling tiah 5 dê neh khin cha jak chài phi să halà lời wơl dùl bơnah ntìng mhàm he dê tàm làm gùt ală tiah tam lơh. 204 rbô 567 nă cau chơt màng, 100 rbô 815 nă cau ling sồt să, lơh gơs bơhiàn pơn yờ să bơh mpồl phàu crong ling tiah 5 khin cha jak chài dê. Uă kwang bàng, cau ling bơh Ling tiah 5 dê neh gơ gơs ală cau kwang ling, đơng lam kâp dờng bơh Đảng, dà lơgar mờ ling klàng dê.

Trung tướng ồng Lê Ngọc Hải, Kwang đơng lam Ling tiah 5 đơs nền, 80 nam bơt bơtàu, tam lơh mờ dờng pràn, Ling tiah 5 tàm pơn jat tai bơhiàn khin cha jak chài, bơt bơtàu mpồl phàu crơng kơ̆ kơnhăp, pràn kơldang tơl làm “lơh krơh lài, pơn rơ jak”:

“Tơl nă kwang bàng, cau ling bơh mpồl phàu crong Ling tiah 5 dê sùm kơ̆ dơn bè bồ tơngoh, ờ gơtìp gơ plơ̆ nùs tềng đap kal ke, bơta lòng, ờ gơtìp gơ rềng tài bơh broă gơlik geh kal ke, sùm tơnguh pràn jak rơcang gàr is tềng đap ală jơnau đơs blac pơr lồm, tam dră bồ; gàr kơ̆ bơta pin dờn tàm bơta đơng lam bơh Đảng dê, gùng brồ guh tus Củ nghĩa sàh hội bơh dà lơgar dê. Mpồl phàu crong ling tiah 5 sùm kơ̆ kơnhăp bơta pin dờn, at kơ̆ ngkơr phàu, lơh ngan lơh gơs jak tơl kơnòl broă geh jàu, pơgồp bơnah bơt bơtàu mờ sền gàr kơ̆ dà lơgar Việt Nam sàh hội củ nghĩa”.

80 nam do, jơnau sơn tơm să “Phi să tài dà lơgar” bơh mpồl tam lơh Ba Tơ lài do dê kung bè sơm pòl ồs ndu gơn rơh gơ klŏ gơ crà, tàm pơ dờn wơl, gơ hơng sùm tàm nùs git nđờ rài kwang bàng mờ cau ling bơh Ling tiah 5 tŭ do dê. Tŭ tơngai bơhiàn pơn yờ să là bơta gơn kơnờm kơ̆ kơljap nàng kwang bàng, cau ling mpồl phàu crong ling tiah 5 in cih tai ală pang kah yau gơ klŏ gơ crà tàm tŭ tơngai pa, di ngan mờ mat sơnđan “Cau ling Wa Hồ”.