VOV4.K’ho - Tơngai do, geh uă cau đơs bè bơta gơtìp tơnơ̆ mờ kòp kovid-19, lơh gơtìp ờ sŭk, ngòt rơngơ̆t. Bè đah lơh broă tờm, broă gơtìp tơnơ̆ mờ kòp kovid-19 (là ală bơta tơngŏ jŏ rơlao 3 poh tơnơ̆ mờ tŭ sền gŏ kòp kovid-19) mờ ngai sơlơ geh dờp là dùl bơta kòp pa tàm bơta gơtờp Sars-KoV-2. Khà cau gơtìp kòp geh bơh 10% tus 35%, mơya, khà uă ngan tus 85% tàm ală cau kòp neh geh tŭ gơtìp kòp lài mŭt piam tàm hìu sơnơm. Bè hơ̆, pal kah bơta lơi gơwèt mờ bơta pràn kơl dang să jan tơnơ̆ mờ kòp kovid-19.

Ală cau jăk chài neh jòi geh 4 bơta tờm lơh gơtìp bơta tơngŏ tơnơ̆ mờ kòp kovid-19, hơ̆ là: As, ờ niam gơnoar tơngoh; lơh sồt tàm dơlam să; mờ lơh gơguh gùng mhàm. Bơta sơndră as jŏ jòng geh gơnoar kwơ màng tàm jơh ală bơta tơngŏ tơnơ̆ mờ kovid. Bơta as gơtìp tàm uă bơta bè: plai nùs, klờm soh, leh, tơngoh, tơrdih phan sa... Mờ niam gơnoar tàm tơngoh ai tơngŏ tàm bơta glar bòl tơngoh ni sơna, broă sền gròi bơta git wă gơmù, ờ sền gròi mờ ờ niam gơnoar kơlôi sơnơng, ngăc ngar. Broă tam gơl gơnoar tơngoh là tài ală bơta lơh gơtìp as mŭt tàm mhàm tơngoh lơh gơtìp as gùng mhàm tơngoh dờng. Bơdìh hơ̆ tai, as gơrềng tus mờ kòp kovid-19 di gơlan lơh tus gơmù axit gamma-aminobutyric (GABA). GABA là dùl bơta phan lơh gơmù bơta gơlam tus tơngoh. Geh gơnoar kơrian ờ uă bơta tơngŏ tàm tơngoh mờ lơh gơmù lơh broă bơh tơngoh dê, lơh broă gơlam che tơngoh gơs lơyài, bơta git wă bơh cau kòp gơtìp lơyài, mờ mblàng tus mờ bơta ờ sền gròi bal mờ bơta ờ git lài.

Sồt tế ƀào tàm dơlam, tế ƀào do bơrkờl tàm jơh ală gùng mhàm tàm să jan mờ lơh gơs dùl tăp kơrian kơ̆t mhàm. Tŭ tế ƀào tàm dơlam să gơtìp sồt den lơh gùng mhàm roh gơnoar gơmŭt rơwah, lơh ală pơnai mhàm kơ̆t, lơh kòl mhàm lơh gơtìp pơnai mhàm mờ kwơ màng là geh gơnoar tờm tàm bơta tam gơl bơh bơta ờ niam gơnoar uă bơta, tàm bơta gơtìp mồr gùt să mờ bơta sơndră as jăt mpồl. Mpồl mhàm kòl, lơh gơtìp mpồl mhàm tàm ală gùng mhàm dờng mờ mhàm dềt bơh ală bơta tàm să jan bè mpồl mhàm tàm klờm soh, tơngoh, plai nùs, mpồl mhàm tàm gùng mhàm dềt mờ mpồl mhàm tàm ală gùng mhàm ndai.

Geh 6 broă sền gàr tàm hìu mờ cau tơnơ̆ mờ tŭ gơtìp kòp kovid-19, pal kah:

-Tàp pràn să jan ndrờm bal: lài ngan, tàp pràn să jan di gơlan lơh gơtìp ờ niam tàm tơngai cau kòp gam tơnguh wơl bơta pràn, tài să jan gam ờ pràn, mơya, di lah geh tàp sùm pah ngai den geh dong kờl cau kòp pràn kơl dang rơlao jơh bè să jan bal mờ nùs nhơm. Ală cau kòp geh tơngŏ glar tă nhơm den geh tàp ală bơta bè tă nhơm.

-Sào sa bơtơl phan bơkah: Pal bơtơl broă sào sa geh uă bơta phan nàng dong kờl tơnguh mhar bơta pràn kơl dang să jan. Geh ờ uă cau kòp kung gơmù rơgai să ha là gơguh lơmă să mờ ờ git lài. Den tàng, pal dong kờl cau kòp sào sa tơl phan bơkah mờ ală phan hữu kơ, biăp, tăp mờ poăc iar, ơda niam nàng bơtơl tus mờ bơta bơsàp bơr. Phan sa pal geh trŭ sin mờ kloh. Pal rơwah phan sa mờ cau kòp kờñ sa.

-Bơsram tàp kah pah ngai: Virus lơh aniai ală tề ƀào tàm bơta kah. Nàng ai wơl bơta kah neh gơtìp roh, ai wơl bơta pràb git wă, cau kòp pal ai uă ngan tơngai tàm ngai nàng bơsram tàp kah bè: bơsram dà lơgar bơdìh, nhơl ală jơnau pơnhồr, nhơl ală jơnau kah mờ ală broă lơh nàng lơh bồ tơngoh cau kòp lơh broă niam rơlao. Mờ pơgồp bal mờ tàp pơ-rài bồ tơngoh bè yôga, nggui thiền, khí kông.

-Sơrlèt is mờ să tờm: Lài jơh, bañ kơ̆p kờñ mơ ni sơna geh bè ờs wơl tơnơ̆ mờ tŭ he neh rê tàm hìu ha là xét nghiệm ờ gŏ mờ virus. Bơsram gơdờp rơhời mờ ală broă lơi he neh geh tŭ lơh lài mờ tŭ gơtìp kòp. Kòp kovid-19 lơh aniai uă ngan tus mờ bơta pràn sơndră mờ kòp mờ ală bơta phan tàm dơlam să, tàm hơ̆ uă ngan là tơngoh, lơh cau kòp tơnơ̆ mờ tŭ gơtìp kòp kovid sùm ờ sŭk mờ ƀuơn ngan gơtìp ờ ngăc ngar mờ sơbì jơh ală bơta. Cau kòp pal geh bồ tơngoh lơh ngan, pin dờn mờ bañ sơbì nàng sơrlèt jơh ală bơta kal ke bè bơta pràn kơl dang să jan bơh să tờm dê.

-Gŏ gờñ bơta tơngŏ bơh kòp tơnơ̆ mờ kovid mờ geh lùp sùm tus mờ ƀák sĩ sơm kòp. Bơta tơngŏ tơnơ̆ mờ kovid geh uă bơta ngan, bŭ lah ƀuơn bè jê bồ, glar tàm să, gơjrùh sŏ ha là glar tă nhơm, kơrwài, ờ pràn, ha là lơng tê jơng den pal tus hờ hìu sơnơm mơ nàng geh kham. Pal gàr sùm jơnau lùp mờ ƀák sĩ sơm kòp mờ yal mơ mờ ƀák sĩ di lah geh tơngŏ ni sơna gơtìp tàm tơngai tơnơ̆ tơnpràn wơl. Tŭ geh ƀák sĩ kham mờ ai sơnơm, pal hùc di tŭ, di khà geh ai, di tơngai sơm kòp. Ƀan dờn jơnau lam sồr bơh ală cau ờ git tàm broă sơm kòp mờ ngui sơnơm ờ di.

-Dong kờl cau kòp gơrờm bal mờ hìu nhă mờ mpồl bơtiàn. Dong kờl ală cau do tam dră mờ broă tam cah is bơh ală cau gùt dar...

Làng bol kung pal kah bañ glar bòl, bañ ngòt bè nùs nhơm mờ ală bơta tơngŏ bơh kòp kovid-19 gơlời wơl. Pal kis niam, tơnguh bơta pràn să jan geh dong kờl ală cau kòp sơrlèt mờ ală tơngai bơh kòp tê jê să ƀuơn rơlao.

Cau mblàng Ndong Brawl