VOV4.K’ho- Gơ drồl mhàm tơngoh là jơnau tờm ngan bơh kuet kơlte să jan mờ chơt să tàm gùt dunia mờ khat dùl nă cau lơi kung ndrờm digơlan gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh lơm bal mờ ală jơnau gơ lời wơl kơn jơ̆ kơn jut ngan bè pràn kơldang să jan, phan bơna mờ nùs nhơm. Den tàng tơl nă cau pal rơcang lài tam gơl mờng quèng tàm rài kis jat bơta niam rlau nàng dong gơtùi rơcang sơndră gơ drồl mhàm tơngih, tơrmù ƀà ală jơnau gơ lời wơl ờ niam ngòt rơngơt digơlan gơlik geh.

Lài do, kòp gơ drồl mhàm tơngoh mờng gơtìp tàm cau dờng sơnam, bơh 50 tus 70 sơnam, sùm tàm să geh kòp jŏ nam bè gơguh huyết áp, kòp đồm sơdàng, ngan là ală cau ờ gròi sền niam kòp. Bulah bè hơ̆, tŭ do, kòp gơ drồl mhàm tơngoh ngai sơlơ gơguh uă tàm cau kơnòm să. Jơh ală cau kơnòm să sền ờ sơp ngan kòp do, đơs là he geh tơl pràn kơldang să jan mờ mìng ală cau dờng sơnam hơ̆ sồng gơtìp kòp gơ drồl mhàm tơngoh. Mơya, geh uă cau kòp kơnòm să chơt halà pal kis jơh dùl rài kis gơtìp lơng tơnơ̆ tŭ gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh. Bè hơ̆ den tàng, cau kơnòm să bulah gam sền gŏ să jan pràn kơldang kung ờ gŏ di sền ờ sơp kòp do sơl. Tài sơlơ sền ờ sơp den jơnau gơ lời wơl geh kơn jơ̆ kơn jut rlau tai. Ƀák sĩ cuyên khoa 1 Phạm Ngọc Liễu, kwang atbồ Cơldŭ rơndap broă mờng chài lơh broă, Hìu sơnơm Y họk kổ truyển càr Dăk Lăk pà git: “Gơ drồl mhàm tơngoh tŭ do gơbàn uă tàm cau kơnòm să tài bơh uă jơnau pơhìn bè lơmă, chu iù uă, broă sàu sa ờ niam, ngui uă ir măi mok điện tử, ndrờm lơh gơbàn bơta hơ̆ lơm”.

Mpồl lơh sơnơm dunia pà git, gơ drồl mhàm tơngoh là jơnau lơh gơbàn chơt să uă dơ̆ 2 tàm dunia, mờ khà mờr 6 tơlak 500 rbô nă cau chơt pah nam, hơ̆ là kờp bal tàm 6 zây den geh 1 nă cau chơt tài bơh gơ drồl mhàm tơngoh. Gơ drồl mhàm tơngoh là jơnau lơh gơlik kuet kơlte să jan uă ngan rlau jơh dunia, geh rlau 17 tơlak nă cau kòp pah nam. Kờp bal 6 nă cau geh dùl nă cau gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh, dilah ờ geh broă lơh rơcang sơndră di tŭ.

Tàm Việt Nam, jat jơnau yal bơh Ƀộ Y tế dê, pah nam lơgar he geh mờr 200 rbô nă cau gơ drồl mhàm tơngoh, là jơnau lơh gơbàn chơt să uă ngan rlau jơh, geh khà bơh 10 tus 20%, uă rlau uă dơ̆ pơndrờm mờ 2, 3 jơnau lơh gơbàn chơt să mờng quèng ndai. Tàm ală cau kòp gam kis tơnơ̆ tŭ gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh den jơnau digơlan gơbàn kuet kơlte să jan uă, pơgap bơh 10 tus 13% cau kòp gơtìp kuet kơlte să jan, gơtìp lơng, 12% pràn wơl dùl bơnah, 25% cau kòp digơlan gơtùi lòt rê is. Gơ drồl mhàm tơngoh lơh gơlik uă jơnau gơ lời wơl kơn jơ̆ kơn jut bè priă jền sơm kòp. Tơnơ̆ tŭ gơ drồl mhàm tơngoh, cau kòp sùm ờ gơtùi rê wơl mờ rài kis bè ờs, lơh gơlik uă jơnau gơ rềng bè priă jền blơi sơnơm, sơm kòp, pràn kơldăng wơl...

Kờp bal pah ngai, Khoa lơh pràn wơl să jan, Hìu sơnơm Y họk kổ truyền càr Dăk Lăk dờp mờ sơm ai bơh 100 tus 150 nă cau kòp in, tàm hơ̆ geh bơh 50 tus 60 nă cau gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh. Uă ngan ală cau do neh sơm mờ broă lơh Tây y, tơnơ̆ hơ̆ pơgồl bal mờ broă lơh sơnơm yau, tàp lơh pràn wơl jơng tê nàng tơnguh cồng nha sơm kòp.

Ală tềk tơnggŏ gờñ lơh gơbàn gơ drồl mhàm tơngoh bè ờ pràn nggùl să halà ờ pràn nau jơng, nau tê, nggùl să ờ git đal tŭ tup, sền ờ loh bơh 2 tus 20 phuk mờ jơh is den tàng cau kòp ờ git halà ờ gròi sền ờ lòt kham nàng geh ală broă lơh rơcang sơndră lài. Bè hìu bơnhă mò Phạm Thị Huệ ơm tàm sơnah ƀòn Thành Công, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk là dùl jơnau ai lơh pơn yơu. Bơklau mò Huệ dê gơguh huyết áp mơya ồng ờ git tus tŭ gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh pal mut tàm hìu sơnơm nàng kâp kứu. Bơtuah ngan là geh gàr màng kis mơya jơnau gơ lời wơl là ồng gơtìp lơng nggùl să mờ pal lòt hìu sơnơm Y họk kổ truyền nàng tàp lơh pràn wơl să jan. Mò Huệ yal: “Nhai 4 nam 2021, bơklau añ dê gơtìp leh tềng dà nồm pal reh tàm hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên. Tơnơ̆ 1 nhai bời kòp den huyết áp gơguh mơya ờ git. Tus nhai 5 tŭ kòp Kovid-19 bơtờp uă, lòt kham den huyết áp jơnhua ir mơya tài kòp bơtờp den tàng ờ gơtùi lòt hìu sơnơm. Dùl ngai ne khai sền lơma tus 2 jơ drim hơ̆ sồng rê bic, tus mờr 4 jơ drim den să jan gơ lơh hời rơhời ờ kah bơta lơi tai”.

Jat ală ƀác sĩ cuyên khoa nội gùng plai nùs, mùl màl den uă cau kòp gơlik geh bơta ờ tơl mhàm dùl thoa, tơnơ̆ hơ̆ tàm pơgap 48 jơ halà tơnơ̆ 2, 3 nhai den hơ̆ sồng gơbàn gơ drồl mhàm tơngoh.

Jơh ală cau kòp gơ drồl mhàm tơngoh ndrờm geh jơnau pơhìn lài hơ̆, bè hơ̆ den tàng pal rơcang sơndră lài mờ broă jat sền ală tềl tơnggŏ pràn kơldang să jan nisơna, lòt kham di tŭ, sơm kòp, gròi sền niam ală jơnau pơhìn là bơta tờm ngan nàng rơcang sơndră gơ drồl mhàm tơngoh. Ală jơnau pơhìn bơh gơ drồl mhàm tơngoh dê geh gơguh huyết áp, nggồr tàm tồr, ờ niam bơta tam gơl tơngi mhàm, kòp đồm sơdàng, kòp van plai nùs, ờ pràn plai nùs, chu iù...

2, 3 broă lơh ƀuơn lơh nàng rơcang sơndră bơta gơ drồl mhàm tơngoh là bơt bơtàu he in ală bơta mờng kwèng geh kuơ pah ngai. Ƀùi drim, tơnơ̆ tŭ guh bìc den bañ nggui tơn nisơna mờ pal lời 2, 3 phuk nàng să jan he in kwèng hời rơ hời mờ bơta pa mờ pal ngac ngar lài mờ tŭ mù bơh jơ nờng. Gơtùi bic tai tàm jơ nờng êt phuk mờ lơh 2, 3 bơta tàp jơng tê rơlĕ rơlùn, rò jơng, rò tê, rơpua muh mat...

Mờ ală cau tàm să mùl geh kòp gùng plai nùs den pal sơlơ lơh jat broă do. Trồ mang lài mờ tŭ rê bic den hùc tĕ dùl ly dà răm đe. Bơta do ờ mìng dong ƀuơn bic lơhă mờ dong tơlik phan khih dùl bă geh is mờ tơnguh pràn gùng lơh lề phan sa in. Dà ram tŭ mut tàm să geh dong mhàm ƀuơn ntrờn mờ cèng oxy lòt làm bă tiah. Mờ kung kơnờm gùng gơlik dà kơl hề, ală dà lik bơdìh să jan geh ring niam tàm kơl tau nàng gơtùi tơrmù khà phan khih tơrgùm tàm să jan gơmù lơyah. Bơdìh hơ̆ tai, pal tàp pràn să jan sùm, di mờ sơnam, pleh ală bơta geh khih aniai bè iù, ơlak bièr bal mờ broă sàu sa dipal. Pal sa uă ală bơta phan sa geh uă vitamin C mờ ală bơta phan dră wơl oxy hóa bơh plai chi mờ biap bè ală bơta plai chi geh dà rơmit, pơrhê, tơlir, dà ce...

Gơpừ ni sơna (gam sơnđan là gơdrồl mhàm tơngoh) là bơta tờm bơh koĕt kơl te mờ chơ̆t jê, mờ ală cau lơi kung gơtìp gơpừ ni sơna. Bè hơ̆, ală bơta lơi lơh gơtìp gơpừ ni sơna? Tŭ gơtìp gơpừ ni sơna den pal lơh bè lơi, mờ broă rơcang sơndră mờ gơpừ ni sơna bè lơi” Ƀák sĩ Nguyễn Văn Hùng, Khoa Nội tổng quát, hìu sơnơm tiah Tây Nguyên geh hơ ală jơnau lùp do bơh dơ̆ lùp tơnơ̆ do.

Lài jơh, dan ƀák sĩ pà git bè bơta kòp gơpừ ni sơna mờ ală bơta tòm lơi lơh gơtìp gơpừ ni sơna?

Ƀák sĩ Nguyễn Văn Hùng: “Gơpừ ni sơna là tài ni sơna gơlik mhàm tơngoh ha là broă gơdrồl mhàm tơngoh. Bè ờs là tài ală kòp bè đah tàm dơlam să bè neh geh tŭ gơtìp kòp gơguh huyết áp, kòp đồm sơdàng, kòp ờ niam tơngi mhàm, kòp lơmă ir. Tàm hơ̆ uă ngan là cau dờng sơnam geh uă bơta kòp lơh gơguh dơ̆ gơpừ ni sơna, rài kis ờ ơwañ să, ờ hoan ơwañ să... Pa do, khà cau kơnòm gơtìp gơpừ ni sơna sơlơ ngai sơlơ gơguh tài rài kis tŭ do ờ hoan ơwañ să, stress uă, broă di gơlan gơtìp gơguh huyết áp kờñ rơlao lơh ờ niam tơngi mhàm.

Bè ờs cau kòp geh tơngŏ jê bồ, ni sơna gơtìp bơta weh bơr, măt sền ờ loh, dùl đah tồr ờ kơno, lơng dùl đah tê ha là jơng, đơs ờ loh, gơtìp kal ke tŭ đơs , cau kra mờng gơtìp gơcồt... Mrềt mŭt mờ gơpừ ni sơna tàm bơta ờ jroă den gơlơh ndrờm bal, mìng geh jê bồ, kơrwài, ờ hềt gơtìp lơng să den cau kòp mìng gơtìp glar. Mơya, bơta gơpừ ni sơna den geh tơngŏ ngai sơlơ gơguh rơhời, jê bồ sơlơ gơguh, jê uă ngan bè geh phan klơn tềng bồ mờ lơh gơtìp lơng”.

Pal lơh bè lơi tŭ geh cau gơtìp gơpừ ni sơna ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Nguyễn Văn Hùng: “Bè ờs kòp gơpừ ni sơna gơtìp tŭ cau kòp gơlơh jê bồ, kơrwài gơlik geh, cau tàm hìu tŭ gŏ bè hơ̆ mờng jàng lah gơtìp mrềt mŭt den tàng mờng koah să ha là ai cau kòp hùc dà ca mờ sơdàng nàng kờñ là cau kòp geh gơguh huyết áp mơya broă lơh do ờ geh kwơ, geh tŭ lơh kòp sơlơ jroă rơlao.

Di lah geh pin pơrdah geh dùl nă cau gơtìp gơpừ ni sơna pal geh sền gròi nền nòn cau kòp geh kah lah ờ, di lah cau kòp ờ kah tai mờ sơlơ bĭc den pal ai cau kòp bĭc sơling să dùl đah hờ đah kia nàng pleh mờ bơta phan hă gơmŭt tàm klờm soh; dơ̆ 2 là gơlik bơta rơtơs jơng tê den ai cau kòp in bĭc niam, tơnơ̆ mờ hơ̆ hòi sồ 115 ha là cèng mơ cau kòp tus hờ hìu sơnơm rềp ngan nàng geh ƀák sĩ sơm kòp di tŭ”.

Ƀák sĩ geh jơnau lơi bơto sồr bè broă rơcang sơndră mờ gơpừ ni sơna?

Ƀák sĩ Nguyễn Văn Hùng: “Gơwèt mờ cau dờng sơnam den pal lơh ram să, ƀañ lik hờ bơdìh tŭ trồ tiah mrềt tàm àng drim gờñ, sùm tàp pràn să jan, hùc tơl dà. Pal sơm kòp niam ală kòp lài bè kòp gơguh huyết áp, kòp đồm sơdàng, sền gròi tơngi mhàm, pleh mờ broă sa uă ir tơngi, pal sa ờ hang nàng niam tus mờ cau kòp gơguh huyết áp in.

Gơpừ ni sơna, kòl gùng mhàm tơngoh geh uă cau gơtìp gơlời wơl bơta ờ niam, den tàng tŭ cau kòp tŭ neh rê bơh hìu sơnơm, bơdìh mờ broă sào sa ờ hang, sa uă phan geh cất xơ nàng pleh mờ gơtìp kòl è den cau kòp pal ơwañ să uă, pơdar să jơh bàr đah nàng pleh mờ bơta gơtìp sồt mồr. Tơngai niam ngan là tàm 4 jơ sơnrờp ngan tơnơ̆ mờ tŭ gơtìp kòp gơpừ ni sơna, pal cèng mơ cau kòp tus hờ hìu sơnơm nàng geh ƀák sĩ sền gròi gờñ, lơh niam gùng mhàm tơngo nàng dong kờl cau kòp pleh mờ ală bơta gơtìp bơh gơpừ ni sơna, pleh mờ bơta gơlik mhàm tơngoh gờñ ngan”.

Ơi, dan ưn ngài ƀák sĩ!

Cau mblàng K' Duẩn-Ndong Brawl