Quảng Ngãi ndrờm bơto kơnòm dềt tàm ƀòn bơsram đờng tơrung, đơs jơnau pơnđik kòn cau Sơdàng dê. Bi gam lòt bal mờ cau mờng Đinh Xuân Đề (Mpồl Đơs crih tam ya càr Kon Tum yau) bơto yal, rơndăp lơh broă lơh đơs crih tam ya ai kơnòm dềt tàm ală sàh in, dong ală oh pin dờn tàm pơrlòng tàm anih nhơl dờng. Là cau neh geh bơsram wil tơl tàm Hìu bơsram Kao đẳng Niam chài- Đơs crih tam ya Mpồl ling klàng, lơh broă tàm mpồl đơs crih tam ya càr Kon Tum yau dê, mơya tài bơh kờñ ir niam chài ờs mờng bơh yau den tàng A Huyền rê wơl hờ ƀòn lơgar, lơh geh is broă lơh broă sa bơh broă jòi tơrgùm, bơceh mòn phan ngui đơs crih jơi bơtiàn dê. Nùs kờñ gơboh ir sùm gơ geh tàm hwềng nùs cau mờng A Huyền dê neh lơh gơlik bơta gơdan bơta gơkờñ tus làng bol ƀòn lơgar in. A Huyền pà gĭt:

“Broă bơceh mòn, nhơl phan ngui đơs crih jơi bơtiàn den hìu bơnhă, làng bol hơ̆ sồng ală oh, ală sau tàm ƀòn kờñ ngan mờ dùl nùs ngan bal. Ờ mìng is làng bol kòn cau Sơdàng lơm mờ geh bal oh mi cau Yoan kung tề lam kòn he dê tus nàng iăt mờ bơsram dròng cing jañ mồng, nhơl đờng tơrưng”.

Ai bi A Bliêt, kòn cau Sơdàng, ơm tàm ƀòn Kon Wang, sàh Tân Tiến, càr Dăk Lăk den tơnggơs bàr mpồl cing mồng – tam ya đơs jơnau pơnđik ai ală oh là kơnòm bơsram in, tus bal lơh uă broă lơh dờng bè Lơh chờ kơphê Buôn Ma Thuột, Lơh chờ Sầu riêng Krông Pắc…Bi kung sền swì cih, rơndăp lơh ală jơnau bè “Iar nrao”, “Săp ntas cing mồng ƀòn oh” lơh geh khà jơnhoa tàm ală dơ̆ pơrlòng tàm ƀòn lơgar. Ală kòn bi dê kung tàm pơn jăt tàm pơdờn bơhiàn ờs mờng bơh yau gùng đơs crih bơh yau hìu bơnhă dê. Bi A Bliêt yal: “Tàm 2 mpồl cing mồng geh 28 nă cau, tàm hơ̆ geh 2 nă kòn añ dê mŭt bal. Tŭ do geh kòn dờng gam bơsram tàm Hìu bơsram Kao đẳng Niam chài Đơs crih tam ya Dăk Lăk, sau bơsram mìng gah phan ngui đơs crih piano, bal mờ hơ̆ sau kung bơsram tai ală phan ngui đơs crih jơi bơtiàn dê”.

Tŭ gùng internet bơtàu tơngguh, bi A Huyền mờ bi A Bliêt kung neh ngui ală bơnàng jă sồ bè facebook, zalo…nàng tam pà bal bơta kờñ ngan, lơh gơlik bơta gơdan bơta gơkờñ bè nùs gơboh gùng đơs crih jơi bơtiàn dê tus rơnàng kơnòm să in. Cau chài A Huyền, pà gĭt: “Jơnau kờñ ai gùng đơs crih ờs mờng bơh yau pơnđàng tàm ală pang internet mpồl bơtiàn là nàng uă cau in gĭt bè săp ntas krơi is brê bơnơm dờng ơning ơnàng dê, săp ntas krơi is bơh ală phan ngui đơs crih ờs mờng bơh yau Tây Nguyên dê. Tơngai do, ală bơyô kŭp klĭp jăt bơta gơdan, kŭp, cùp bàr pe jơnau bơh añ dê lơh, hơ̆ sồng oh mi pơnđàng tàm internet mpồl bơtiàn. Cau sền gŏ niam, gŏ kwơ den khi kờñ uă ngan, să tờm añ chờ hờp ngan”.

Geh bal nùs nhơm chờ hờp mờ broă ai rùp hin mờ phan gùng đơs crih ờs mờng bơh yau he dê pơnđàng tàm internet mpồl bơtiàn, bi A Bliêt yal: “Añ kung neh pơnđàng ală rùp hin ală sau nhơl đờng tơrưng, dròng cing, đơs jơnau pơnđik, rùp hin tam ya jơi bơtiàn…tàm ală internet mpồl bơtiàn. Añ gơn kơnờm mờr tus geh tơl priă jền añ rơ̆p bơcri măy kŭp mờng chài nàng lời prăp wơl ală jơnau nhơl is, nhơl bal, cing mồng, đơs jơnau pơnđik, tam ya jơi bơtiàn dê tàm ală internet mpồl bơtiàn bal mờ jơnau kờñ nàng yal uă niam chài ờs mờng bơh yau jơi bơtiàn kòn cau Sơdàng dê tus mờ cau iăt, cau sền tàm ală ù tiah ƀòn lơgar in”.

Kung ndrờm bè A Huyền, A Bliêt sơl, bi Y Thiên Adrơng, kòn cau Rơđê là dùl nă cau pơlam lòt nhơl tàm càr Dăk Lăk, uă nam do neh gơgơs là cau tàm tơrbŏ đah măy mŏk mờ phan lời wơl niam chài, pơgồp bơnah lơh gơrề bơta niam bơh niam chài cing mồng dê tus mờ mpồl bơtiàn. Bi sùm pơnđàng ală video, rùp hin mờ jơnau cih bè niam chài Rơđê dê tàm internet mpồl bơtiàn. Ală yal tơnggĭt dềt rơhền, ƀươn soh hơ̆ sơrbăc mhar ngan dờp geh bơta sền gròi uă bơh mpồl bơtiàn dê…

Bơh internet mpồl bơtiàn, bi lơh kwèng geh mờ uă cau gơboh niam chài tàm dơlam mờ bơdìh lơgar. Uă năc lòt nhơl mờ kông ty lam lòt nhơl neh jòi tus cau pơlam lòt nhơl là kòn cau nàng geh măt tờm sền gŏ, tồr tờm iăt kơno tơn săp ntas cing kơno nggồr làm gùt brê bơnơm dờng mờ geh tơmŭt bal să he tàm rài kis, bơhiàn kòn cau Rơđê dê bơh ală broă lơh lòt sền gŏ ngan ngồn.

Bi Y Thiên neh bơceh lơh ală tour lòt nhơl bè “Mang tơrnờm”, “Mang tiah kơh bơnơm ndu gơn rơh” halà “Guh tàm brê mù tàm ƀòn” nàng drơng nac lòt nhơl in. Bi yal: Tŭ bol he sền gŏ bơta is ồn niam ngan bơh ƀòn lơgar he dê, bol he rơp git ki ngàm, pơn yờ să mờ pơn jờng yal tơnggit ală bơta niam chài do tus nac lòt nhơl mờ dùl bơta ki ngàm, bềng lìu bơta kờñ gơboh:

“Mang Tây Nguyên ndu gơn rơh neh ngan ngồn lời wơl bơta kah kir niam ngan, is ồn là bơnah bơyai lơh bè niam chài cing mồng mờ đờng goòng bơh yau kòn cau dê, ală gùng đơs pơnđik bè Eirei, Kưt. Nac lòt nhơl kờñ ngan sền git bơta niam chài cing mồng bơh kòn cau Rơđê dê. Khi sền gơ lơh krơi sơ ƀơi ngan bè bơta is ồn tŭ jòi git bè ală bơta đờng goòng bơh yau geh mòn bơh gle, kơrla mờ ală sap ntas gơ dê. Tŭ gŏ nac lòt nhơl kờñ, să tờm añ kung chờ hờp ngan sơl mờ gŏ geh pơn jờng rlau tai. Bơta do lơh añ sơlơ pơn yờ să mờ geh tai tŭ niam nàng yal tơnggit ală bơta kuơ niam chài do tus nac lòt nhơl tàm lơgar mờ ală lơgar.”

Bơh ală broă lơh bơyai lơh mìng dùl tơngume, broă niam chài, “jơnau niam tiơng pơn rơ tus tiah ngài”, ngai sơlơ geh uă mpồl nac tus mờ rài kis cau Rơđê dê. Mờ lòt nhơl mpồl bơtiàn neh dong làng bol git ki ngàm ală bơta kuơ niam chài kòn cau he dê. Y Thiên pà git: “Tŭ ală nac lòt nhơl sền gŏ ală bơta niam tàm niam chài bol he dê, să tờm khi neh sơlơ pơn jờng mờ tam pà bal mờng chài he dê, kơp kờñ bol he bơt bơtàu rài kis mpồl bơtiàn ngai sơlơ niam bơnĕ rlau:

“Añ neh ai ală nac lòt nhơl tàm lơgar mờ ală lơgar lòt sền, jòi git ngan ngồn bè tàm tơnau dà Lăk, Buôn Đôn mờ ală tiah lòt nhơl ndai. Tàm Buôn Ma Thuột geh bơta niam bơh dùl ƀòn dờng bềng lìu bơta pràn kis dê. Tus mờ Buôn Đôn là tiah ơm kis bơh ală kòn cau Rơđê, Lào, M’nông dê, lơh gơs dùl ù tiah niam chài is ồn ngan. Ai tŭ tus mờ tơnau dà Lăk, nac lòt nhơl rơp gơtùi sền gŏ ală rơ was mờ bơta niam chài tiơng pơn rơ is bơh làng bol kis bơh jŏ tàm do dê. Tơl tiah ndrờm geh bơta is ồn bè ù tiah brê bơnơm dờng ơning ơnàng, bè ală bơta niam chài, phan sa tiơng pơn rơ mờ ală bơta niam is ồn he dê”.

Bơta kờñ gơboh bơh nac lòt nhơl dê là bơta gơn kơnờm nàng tol nă cau tàm Tây Nguyên git ki ngàm, kờñ gơboh, sền dờng màng bơta niam chài bơh yau kòn cau he dê mờ lơh gơ rề tus mpồl bơtiàn bè kơnòl bal mờ gơp at tê bal lơh niam ƀòn lơgar in.

Tàm bơta tam gơl bơh rài kis dê, geh ală cau kơnòm să jơi bơtiàn dồ êt nă cau kơ̆ dơn jòi rê wơl hờ tơngu rơyas – tơmut huềng niam chài tàm tơl gùng đơs crih. Ờ mìng ơm wơl tàm cơldŭ kup sap halà anih bơyai lơh, khi cèng gùng đơs crih kòn cau mut tàm măi mok sồ, lơh Tiktok, YouTube, Facebook gơ gơs “anih bơyai lơh brê bơnơm dê” nàng uă cau in gơtùi iat, ngoh rơngac mờ sơlơ ki ngàm rlau. Cau đơs crih - bơceh jơnau đơs crih Y Moan Hmok tŭ do gam lơh broă tàm Mpồl đơs crih tamya kòn cau Dăk Lăk yal bè gùng bơceh, lơh gơ rề gùng đơs crih bơh yau tàm internet mpồl bơtiàn:

“Broă do añ gŏ niam ngan nàng lơh gơ rề dà đơs kòn cau, niam chài he dê tus mờ jơh tơl nă cau, ngan là cau kơnòm să tŭ do khi rơp git kờñ mờ ki ngàm. Bơta niam chài kòn cau, ngan là tàm ù tiah ƀòn lơgar he dê, pơn yơu bè tàm Dăk Lăk geh bàr pe niam chài ală kòn cau Jarai, Rơđê, M’nông, Thái, Mường, Mán… den gơ rơp là bơta gơ kờn ngan gơ wèt mờ nac lòt nhơl, is ồn gơ wèt mò ală cau kờñ jòi git bè niam chài nàng khi git loh rlau tai bè bơta niam chài, bè rài kis, bơhiàn bơh yau bơh tơl tiah, tơl ƀòn dê”.

Gơ wèt mờ cau bơceh jơnau đơs crih bi A Lâm, kòn cau Sơdàng, 38 sơnam, internet gơ gơs là anih pờ nàng yal tơnggit gùng đơs crih  kòn cau dê tus mờ mpồl bơtiàn dờng ơnàng. Lik klờng Anih kơlôi sơnơng đơs crih ƀòn dờng Hồ Chí Minh, bi rê wơl ală ƀòn, kup sao, kup rùp ală cau chài đơs pơnđik, dròng cing, hơ̆ sồng tơmut tàm internet mpồl bơtiàn. Bi yal: Clip rềp mềr ngan, cau sền kờñ ngan, tài hơ̆ là gùng đơs crih ngan, rài kis bè ờs mờ is ồn ngan. Bal mờ broă jòi tơrgùm wơl đơs pơnđik, tamya kòn cau, ală jơnau bơceh bơh A Lâm dê kung geh cau sền, cau iat kờñ ngan. Jơnau bơrlŭ bal “Sap hòi bơyô” lời ai đờng t’rưng in bơh bi dê neh ai geh Gai lòng biàng tàm dơ̆ pơrlòng niam chài làng bol, hơ̆ sồng geh Gai lòng màh bơh Kụk niam chài bơyai lơh (Ƀộ Niam chài – Tàp pràn să jan mờ Lòt nhơl dê)

Cau bơceh jơnau đơs crih bi A Lâm sùm kơp kờñ lơh bè lơi nàng ală bơyô kơnòm să kờñ gùng đơs crih kòn cau tàm rài kis tam gơl pa tŭ do:

“Añ kờñ ală bơyô kơnòm să tŭ do bañ bàs sìl tŭ jòi git, iat, bơsram bè gùng đơs crih bơh yau kòn cau he dê. Bơta niam chài bơh yau bol he dê geh gùng đơs pơnđik, sap dròng cing jañ mồng, đờng goòng mòn mờ gle, kơrla bơh kòn cau dê, bulah bal hiă mơya pal ki ngàm ngan. Pơn yơu dùl nă cau chài ià dùl pang cing đơs jơnau pơnđik jat gùng đơs ting ting, rơngê, soh phan kòn cau, hơ̆ sồng bol he quay clip tơmut tàm internet mpồl bơtiàn den ngan rơp geh uă cau sền. Jat añ den dilah bol he git ngui gùng đơs crih kòn cau mờ yal tơnggit uă tàm internet mpồl bơtiàn den rơp gơ hòi gơ jà uă cau iat, cau sền, tài do là bơta niam chài is kòn cau dê, ờ ndrờm mờ phan ndai, gơ rơp geh bơta gơ rề pràn ngan”.

Tàm bơta nggồr nggàc bơh gùng đơs crih pa tŭ do dê, uă cau kơnòm să tàm Tây Nguyên gam sền gàr mờ lơh pa ală gùng đơs pơnđik yai, nàng ală gùng đơs rơngê, ting ting, eirei, kưt,.. sap cing mồng – huềng ƀòn lơgar dê geh pơn jat tai tàm pơ dờn wơl, mpong ntas ngài tàm ù tiah pa. Mờ bơta ngac ngar, bơceh lơh mờ ngui măi mok, khi lơh gơ rề ală bơta kuơ bơh yau niam chài krơi is, gơ hòi gơ jà gal ngan nac lòt nhơl tus mờ ù tiah ndu gơn rơh Tây Nguyên.