Tàm hơ̆, ală jơnau tam yau pơnrơ ngan gơtùi kờp tus bè Ktŭng Khăk, Ghat khil (tam ya khèl), Kdŏ Jông (tam ya sùng), Pah hgơr (tam ya tàp sơnggơr), tam ya Čim Grư̆ (tam ya klàng dờng)…Tơl jơnau tam ya ndrờm gơ jăt bal mờ dùl jơnau yal, dùl broă pơrjum lơh yàng halà dùl rùp pơrya dờng màng is, tơnggŏ nùs nhơm khin cha, nùs gĭt ưn ngài ală yàng, kung bè kơ̆p kờñ ngan bè phan tam geh tơnhàu uă, rài kis hờm ram, gơboh gơbài.  

Tàm Dăk Lăk, bal mờ ală lơh ngan bơh gah niam chài dê, làng bol, ngan là rơnàng kơnòm să, gam rơhời bơsram wơl ală jơnau tam ya, bơta tam ya yau bơh jơi bơtiàn he dê, nàng pơn jăt tai “gàr hwềng” tam ya yau, jà hòi năc lòt nhơl tus mờ bă ù Tây Nguyên ndu gơnrơh.

Tam ya Čĭm Grư̆ gơtha là tam ya klàng dờng geh sền là dùl tàm ală jơnau tam ya pơnrơ ngan mờ gơcèng rùp pơrya jrô ơnàng ngan rlau jơh tàm ală jơnau tam ya kòn cau Rơđê dê. Rùp Čĭm Grư̆, jơi sềm pràn kơldang, bơngă ngan bơh brê bơnơm dờng Tây Nguyên dê, geh cau Rơđê sền bè cau ala măt bơh ală yàng dê, rùp pơrya ai bơta pràn, gơnăp gơnoar mờ bơta kơ̆p kờñ ngan khăt gơboh is.

Cau Rơđê đơs là čĭm grư̆ là jơi sềm yàng, uă jơnau gơnrơh, bơta tơnggŏ ai bơta pràn bềng lìu in. Broă lơh bơh jơnau tam ya do dê lơh pơrya jăt rùp đar sềm gam par sơrling tềng hơđăng kơlwàng trồ. Khi đơs là, ală cau neh chơ̆t mìng là chơ̆t bè đah bơnah puăc să lơm, hwềng suàn kung gam mpờl gŏ sùm bơh rùp să ală jơi phan bè klàng dờng halà bung ntrềng, kung kìm (côp lôp), me ka jŭt (tung tăng)…mờ tơnơ̆ poh dơ̆ tam gơl să rơ̆p geh rê tơma gơgơs lơh wơl kòn bơnus. Mè Tuir dê ơm tàm ƀòn Phơng, sàh Ea Tul, càr Dăk Lăk pà gĭt, klàng dờng là phan ndu tàm ngan rlau jơh, tàm dơ̆ pơthi ƀồc dà Rơđê hòi là lui msat, broă lơh tam ya là jơnau đơs tơngăc bơh cau gam kis dê gơ wèt mờ cau neh chơ̆t rê mờ mò pàng.

“Rài yau, jơnau tam ya Čĭm Grư̆ geh tam ya tàm dơ̆ chơ̆t ƀồc. Săp ntas dròng cing knah mpong dờng mờ ală cau chài tam ya Čĭm Grư̆. Cau Rơđê he bơsram tam ya bè klàng dờng gam par sơrling tềng hơđăng kơlwàng trồ. Do là jơnau tam ya niam”.

Broă lơh tam ya là bơta pơgồp bal đah bàr nơm tê mờ bàr nơm jơng dê nàng sùm lơh gơlik geh bơta lơbơn lơmư, bơnĕ bơnài. Pe nau tê tàm gùl sơm băt wơl, bàr nau tê put mờ nau jơng me kung gam gàr bè ờs anih, ngko tê lơh rơgơh jăt bơta ntrờn lòt bơh mpàng jơng mờ să jan dê.

Tam ya Čĭm Grư̆ geh bàr broă lơh tơnggŏ tờm ngan: Dùl là mìng ngui tê tam ya, ngui bơta lơbơn bơh ngko tê dê nàng tò rŭt. Tàm lơh yàng drăp, dilah 5 nơm drăp den ală cau tam ya lơh jơnau lì tê yờ hơđăng tơmù hơđơm 5 dơ̆. Bàr là yờ tê jơnhoa rlau mờ bồ, jơng yờ lòt rơlĕ rơlùn lòt gan tềng đăp cơghế Kpan hơ̆ là lơh yàng cơghế kpan. Tŭ cơghê kpan geh jun tus hơđăng hìu rơng, bơrlŭ bal tàm săp ntas duh hồl chờ hờp ngan bơh sơngơr, bơh cing dê ntas dờng, ală cau chài tam ya Čĭm Grư̆ sơnđờm tam ya bal mờ jơnau tàm ñjăt sơrbăc, rơlĕ jăt săp ntas cing dê.

Mò Hlăk dê, ơm tàm ƀòn Sah A, sàh Ea Tul, càr Dăk Lăk pà gĭt, bơh jơnau tam ya Čĭm Grư̆ ală cau chài tam ya ala ƀòn lơgar in jà hòi ală yàng mờ hwềng suàn mò pàng hìu bơnhă dê rê mờ ƀòn lơgar tàm ngai chờ:

“Bơsram tam ya Čĭm Grư̆ kal ke ngan, bơsram broă dờp tê bè Čĭm gam par tềng hơđăng kơlwàng trồ. Sơlơ uă cau tam ya sơlơ niam rlau. Tŭ tam ya tàm dơ̆ lơh yàng rò cơghế kpan, jơnau tam ya Čĭm Grư̆ gam niam rlau uă ngan”.

Tŭ jơnau tam ya Čĭm Grư̆ ntas, ù tiah lơh yàng lơh yàng ndrờm bè gơcrà àng tàm jơnau ntas rơndăp rơndồl, nggồr chờ bơh cing knah dê, bòr cing pơnrơ ngan cau Rơđê dê. Săp cing ntas kơno dờng làm gùt brê bơnơm, bơrlŭ bal mờ bơta tàm ñjăt tam ya bơnĕ bơnài lơbơn ngan, lơh ai nùs nhơm dơ̆ lơh yàng in gơgơs ndu tàm mờ dờng màng rlau mờ tŭ lơi jơh.

Jăt ală cau chài, jơnau cing geh dròng tàm tam ya Čĭm Grư̆ sùm jăt tàm săp ntas cing lơh Yàng, mùl geh ngui tàm lơh yàng pơthi ƀồc halà pơrjum tơ̆p ƀồc- ală dơ̆ pơrjum lơh yàng ndu tàm dờng màng, tơnggŏ bơta tàm bơrkuăt bal đah kòn bơnus mờ yàng. Săp ntas cing hơ̆ ờ mìng là gùng ntas pơnđềm lơm mờ gam là hwềng suàn bơh jơnau tam ya dê, tề lam nùs tồr mờ nùs nhơm bơh cau sền dê tàm bơrlŭ bal mờ cau tam ya.

Phan soh tŭ tam ya Čĭm Grư̆ kung is ồn rlau, ồi aòi geh tàñ bơh bơh biài niam ngan rlau jơh, tàñ uă rùp bơka rlau mờ ồi ào mbơn bè ờs. Cau chài ồng Thu dê ơm tàm ƀòn Yao, sàh Ea Tul, càr Dăk Lăk pà gĭt:

“Tŭ tam ya Čĭm Grư̆, tơl nă cau ndrờm soh phan ờs mờng bơh yau. Rài yau, mìng ală hìu bơnhă pas mơda den hơ̆ sồng gơtùi jà oh mi cau ùr tus bal tam ya tàm ală dơ̆ lơh yàng dờng. Ală cau geh gơnoar tam ya sùm là cau ùr dờng sơnam, ki ngàm mờ geh bơngă tàm ƀòn”.

Tàm săp ntas cing kơno dờng ngan mờ jơnau tàm ñjăt bơnĕ bơnĕ lơbơn rơlĕ rơlùn ngan bơh ală cau ùr kòn cau Rơđê dê tàm ồi ào kòn cau he dê, jơnau tam ya Čĭm Grư̆ mpờl gŏ gơ is ngan mơkung ờs mờng ngan, ơn prăp bềng hwềng nùs bơh brê bơnơm Tây Nguyên dê. Ngai do, tàm rài kis pràn kơldang bơh niam chài pa dê, jơnau tam ya Čĭm Grư̆ kung gam prăp gàr mờ bơto yal wơl ai rơnàng kơnòm in, bè dùl bơnah dờng màng tàm bơhiàn niam chài krơi is kòn cau Rơđê dê- rùp pơrya bơh bơta tam klăc đềt mềr đah kòn bơnus, brê bơnơm mờ yàng dê.

Gơ wèt mờ cau Rơđê đơs is, ală jơi bơtiàn dồ êt nă cau tàm Tây Nguyên đơs bal, tam ya yau ờ mìng là broă lơh đơs crih tam ya lơm mờ gam yal wơl jơnau tàm pơn jăt rài kis mpồl bơtiàn dê, gơcèng bơta ndu tàm. Tơl broă lơh tê, jơnau tàm ñjăt jơng halà dar tam ya ndrờm gơcèng jơnau gơtha is, ơn prăp hwềng nùs niam chài bơh jơi bơtiàn mờ ƀòn dê. Tàm Dăk Lăk, bal mờ ală lơh ngan bơh gah niam chài dê, làng bol, ngan là rơnàng cau kơnòm, gam rơhời bơsram wơl ală jơnau tam ya, jơnau tam ya yau kòn cau he dê, nàng pơn jăt tai “gàr hwềng” tam ya yau, jà hòi năc lòt nhơl tus mờ bă ù Tây Nguyên ndu gơnrơh.

Tềng nđăp ƀlàng hìu pơrjum ƀòn Ky, sơnah ƀòn Thành Nhất, càr Dăk Lăk, rơlao jơ̆t nă ùr ơruh klao pơnu kòn cau Rơđê gam bơsram tàp jơnau tamya “Sềm grư̆”. Mpồl klao pơnu dròng cing, gam poh nă ùr ơruh tamya, lơh bè rùp nđar mờ bồ klàng gam par. Tơl bơta ơwañ tê, jơng ndrờm niam, ring bal, ai tơngŏ bơta pràn mờ lơbơn niam. Lŏ H’ Wanna Ktul, tàm ƀòn Ky, sơnah ƀòn Thành Nhất pà git:

“Gơwèt mờ añ, tamya “sềm grư̆” den kal ke ngan là broă ơwañ tê, di lah ơwañ tê ờ di den mhar lơgah ngan. Mờ gơl xoang tai, di lah xoang ờ ndrờm bal den jơnau tamya gơtìp ờ niam. Lài ngan bol añ bơsram tàp jơng lài, kờp tŭ, tơnơ̆ mờ hơ̆ tus tàm broă bơsram tàp tê tai, tơl nă cau pal ơwañ gơtùi tê gơs “sềm grư̆”.

Bal mờ kòn cau Rơđê, ală jơi bơtiàn kis tàm Tây Nguyên kung geh ală jơnau tamya yau sơl. Tamya pơgồp bal mờ lơh chờ, mờ săp dròng cing bal mờ tŭ neh ñô tơrnờm. Tàm tơl jơi bơtiàn, broă tamya kung geh bơnah krơi is, tamya xoang kòn cau Bơnhàr lơyài niam, tamya kòn cau Rơđê lơbơn niam, mhar, tamya cing kòn cau Mông pràn sơbăc mhar. Tiến sìh Lương Thanh Sơn, Kwang lam bồ Hìu prăp gàr phan kwơ yau lài do đơs là, tơl jơnau ơwañ tê, jơng tàm ală dơ̆ tamya ndrờm geh ai tơngŏ ală jơnau chờ gờm yàng, chờ gờm kàl lơh sa geh tơnhào uă ha là ai tơngŏ nùs nhơm chờ tàm ngai tam klăc bal, ai tơngŏ bơta gơrờm bal đah kòn bơnus mờ ù tiah geh is, lơh broă mờ pin dờn yàng dê.

“Ală jơnau tamya bơh ală jơi bơtiàn kis tàm Tây Nguyên mờng là lơh bè ală broă lơh sa, rài kis pah ngai bơh làng bol dê. Bơdìh hơ̆ tai kung geh ală tamya ai tơngŏ nùs nhơm niam, kờñ gơboh mờ ƀòn lơgar, gơwèt mờ tiah dòr bơnơm, tờm chi tòm che, croh dà, dà dờng”.

Gam jăt Cau chài Vũ Lân, Lam bồ Mpồl đơs crih tamya ờs mờng Việt Nam tàm càr Dăk Lăk pà git, tamya ờs mờng geh bơta pơgồp bal đềt mềr mờ nùs nhơm pin dờn bơh tơl jơi bơtiàn dê.

“Tamya yau geh sền bè là dùl jơnau bơh broă lơh niam chài mpồl bơtiàn ha là broă lơh geh nùs nhơm pin dờn. Cau ờ sơnđan là tamya mơya mùl màl hơ̆ là ală jơnau tamya niam bơnĕ krơi is ngan. Tơl jơnau bơh tamya ờs mờng dê ndrờm niam bơnĕ ngan mờ cèng geh cồng nha uă. Tàm hơ̆ geh ală tamya pơgồp bal mờ pin dờn jăt yàng bơh làng bol dê”.

Tŭ do, uă jơnau tamya yau gam rơhời ờ geh tai. Rơnàng kơnòm să ờ hoan geh bơsram, geh gơlơh dờp jơh “huềng” bơh bơta niam chài ờs mờng dê. Nàng gàr geh ală bơta kwơ do, gah niam chài càr Dăk Lăk neh bơyai lơh uă dơ̆ pơrlòng, lơh chờ ờs mờng, dong kờl pơlam ală mpồl đơs crih tamya in bơsram tàp, tamya ală jơnau tamya ờs mờng. Pa do ngan, Mpồl Văn họk Nghệ thuật càr Dăk Lăk neh pờ ơrŭ bơto tamya ờs mờng Tây Nguyên tàm ƀòn Tơng Jú, sơnah ƀòn Ea Kao nàng lơh geh nùs nhơm kờñ gơboh bơta niam chài ờs mờng jơi bơtiàn dê, bơto pơlam rơnàng kơnòm să jòi sền nàng git bè rài lài do. Cau chài cih văn Niê Thanh Mai, Củ tịc Mpồl Văn họk Nghệ thuật càr Dăk Lăk pà git:

“Bơh dơ̆ bơsram tàp, bol añ gŏ là bơta ală bơyô gam kơnòm să kờñ git wă, jòi sền nàng git nền nòn bè broă tamya kung bè ală broă lơh bơh jơi bơtiàn Rơđê dê. Sơlơ tus tàm ală ƀòn den bol añ sơlơ uă rơlao, là làng bol kờñ ngan geh broă dong kờl bơh ală cau chài mờ geh lơh broă bal mờ ală bơyô gam kơnòm. Do là dùl tàm ală bơta lài ngan nàng Mpồl Văn họk Nghệ thuật mờ ală cau chài ƀòn lơgar dê bơto ală broă lơh mờng chài nàng ală bơyô in”.

Bơh ală ơdŭ bơsram bè hơ̆, ờ mìng pơgồp bal lơh geh wơl jơnau tamya, mờ gam lơh geh wơlnùs nhơm pơnyờ să mờ nùs nhơm kờñ gơboh niam chài jơi bơtiàn dê tàm rơnàng kơnòm să. Tus bal mờ ơdŭ tamya tàm ƀòn Tơng Jú, lŏ H’ Huyền Mlô, tàm ƀòn M’Oa, sàh Ea Kar, càr Dăk Lăk tơlik nùs nhơm mờ đơs bè do:

“Gơwèt mờ añ, bơta niam chài krơi is jơi bơtiàn dê, lài ngan là jơnau đơs pơn đik, dơ̆ bàr là jơnau tamya ờs mờng, là bàr bơta kwơ màng ngan gơwèt mờ añ dê. Añ rơ̆p là dùl nă cau geh kơnòl nàng prăp gàr bơhiàn ờs mờng niam chài do. Añ kung kờñ jơh ală cau mờ rơnàng kơnòm să tơnơ̆ do kung rơ̆p geh dùl bơnah kơnòl sơl là prăp gàr ală bơta niam chài krơi is jơi bơtiàn he dê nàng bañ gơtìp roh”.

Tàm rài kis pa tŭ do, tŭ geh uă bơta kwơ gam rơhời gơtìp huĭ, broă lơh geh wơl mờ lơh geh uă jơnau tamya ờs mờng ờ mìng là nàng prăp gàr dùl bơta chài rơgơi, mờ gam là prăp gàr wơl bơta tờm niam chài, gàr wơl săp dròng cing, tamya xoang geh pơn jăt tai nàng ală rơnàng tơnơ̆ do in.