Tàm sàh tiah nhàr lơgar Buôn Đôn, càr Dăk Lăk, dơ̆ lơh yàng dà mbòr geh làng bol kòn cau M’nông Preh bơyai lơh pah nam mờ jơnau gơtha kờñ ưn ngài yàng dà neh ai pà hiòng dà sàng goh, mrềt lơngờm nàng ngui sa. Dơ̆ lơh yàng geh lơh tŭ làng bol neh pik tơnhàu jơh phan tam.

Bơh àng drim gờñ, ƀlàng hìu mpồl bơtiàn ƀòn Đôn, càr Dăk Lăk neh nggồr chờ hờp ngan. Tơl nă cau dùl broă, bơh rơcang drăp tơrnờm, lơh poac sur, trŭ piang, rơndap sơlàu ơn phan pơdơng lơh yàng,… cau lơi kung gơ jă gơ jal lơm. Ồng Y Lươm Knul pà git, làng bol bơyai lơh yàng dà mbòr tàm mbòr dà Bay Rong gơ wèt ƀòn Đôn. Bulah là dơ̆ lơh yàng dùl ƀòn dê, mơya làng bol ală ƀòn rềp bal ndrờm tus chờ hờp hờp bal, lơh gơlik nùs nhơm hô hơng bè ngai lơh chờ:

“Tàm ƀòn Đôn, dơ̆ lơh yàng dà mbòr geh gơtha kuơmàng ngan gơ wèt mờ làng bol kòn cau M’nông. Do là dùl bơhiàn bơh yau niam ngan, jŏ rài ngan rlau jơh bơh mò pàng dê lời wơl tus tŭ do, gơ jat bal mờ rài kis làng bol dê. Lài mờ tŭ bơyai lơh yàng dà mbòr do den gơnoar atbồ tàm ƀòn lơgar kung geh bơta rơcang lài sơl, hòi pơrjum ală cau kra ƀòn, cau atbồ ƀòn, ală cau bơ jơu, ală mpồl cau chài, pal tam pà kơnòl rơndap tap sèng cau lơi lơh broă lơi”.

Jat bơhiàn bơh yau kòn cau M’nông dê, dơ̆ lơh yàng dà mbòr geh gơtha kờñ ưn ngài brah yàng, yàng dà dờng, yàng dà neh ai pà ƀòn lơgar in mìu niam càl niam, kàl lơh sa tơnhàu geh uă; làng bol ƀòn lơgar geh uă pràn kơldang să jan nàng lơh broă, lơh sa, bơt bơtàu rài kis hờm ram, gơboh gơbài. Dơ̆ lơh yàng sùm geh lơh tŭ ƀòn lơgar neh pik tơnhàu jơh phan, tơl nă cau bal mờ gơp pơs wàs kloh niam tàm tiah mbòr dà sàng goh mờ rơcang mut tàm dùl kàl lơh sa pa. Kra ƀòn ồng Y Thơng Kđoh ơm tàm ƀòn Trí pà git, tài cèng uă jơnau gơtha gah huềng den tàng dơ̆ lơh yàng là dơ̆ nàng bơ tòm tơrgùm jơh gùt ƀòn. Ală phan pơ dơng lơh yàng bơh làng bol bal mờ gơp tă pơgồp nàng ai tơnggŏ nùs nhơm ki ngàm mờ bơta tam klac bal:

“Làng bol tus bal gal ngan, rài yau cau gam tă pơgồp bal kòi phe nàng ƀĕ tornờm, tus ngai lơh yàng den cau tă pơgồp dùl nơm sur, tơl nă cau tă pơgồp dồ êt nàng blơi sur lơh yàng. Dơ̆ lơh yàng dà mbòr rài yau sùm bơyai lơh tàm nhai 3 tus nhai 6 pah nam, hòi dan mìu niam, càl niam. Dơ̆ 2 tai là hòi dan kòn bơnus in lài mờ tŭ mut tàm kàl lơh sa pa, ƀòn lơgar hơ̆ geh uă pràn kơldang nàng gơtùi lơh gơlik uă, tơnhàu phan geh uă”.

Tàm dơ̆ lơh yàng dà mbòr bơh cau M’nông dê, ală bơhiàn lơh yàng bơh dùl nă cau bơ jơu mờ 2 nă cau dong broă dê lơh. Cau bơ jơu sùm là kra ƀòn halà cau geh bơngă pin dờn tàm mpồl bơtiàn, geh yàng ai pà bơta ngac ngar, git uă jơnau rac yàng mờ wă wờng bè bơhiàn lơh yàng. Khi là cau ala mat ai ƀòn lơgar in tơm boh bơr mờ ală yàng.

Tàm ù tiah king crŭ kềng gah dà dờng Srêpôk, cau bơ jơu soh phan kòn cau dơ̆ dùl dơ̆ lơh ală bơhiàn lơh yàng. Sap cing mpong ntas rơlĕ rơlùn, bơrlŭ bal mờ jơnau rac yàng, pơyua ală bơta kơp kờñ bơh làng bol dê bè dùl kàl lơh sa pa mìu niam càl niam, kàl lơh sa tơnhàu geh uă.

Dơ̆ lơh yàng dà mbòr lòt gan 3 bơnah duh khoai, geh duh khoai mò pàng, duh khoai tàm mbòr dà mờ duh khoai ưn ngài kra ƀòn mờ ală cau dong broă. Cau bơ jơu ồng Y Nga Glan ơm tàm ƀòn Đôn pà git, tàm tơl bơnah duh khoai, ală phan pơ dơng geh pơ dơng ală yàng in lài mờ tŭ jơh gùt ƀòn ñô sa, chờ hờp bal. Bal mờ ală phan pơ dơng lơh yàng bơh làng bol rơcang, ală phan ngui bè pềs đào, tạ, đềs, rơnga ồs, jrềng ờ gơtùi ờ geh tàm tŭ lơh yàng:

“Geh piang, phe, tơrnờm, poac sur mờ ală phan pơ dơng ndai. Dơ̆ lơh yàng do geh bơh rài mò pàng rài yau, neh jŏ ngan rau, tŭ do he pơn jat tai lơh jat bơhiàn ờs mờng kòn cau dê”.

Tàm jơh gùt tơngai lơh yàng, sap cing sùm mpong ntas, gùng tamya xoang rơlĕ rơlùn lơh gơs ù tiah sơlơ hô hơng, chờ hờp chờ hờn kềng gah dà dờng Srêpôk. Bi H’Nụ Bu Dăm ơm tàm ƀòn Ea Mar pà git: ală ƀòn cau M’nông dê jơh ală ơm rềp dà dờng do lơm, làng bol rơ wah ală croh dà kềng gah dà dờng nàng ƀă bòng lơh dà mbòr:

“Hiòng dà dờng Srêpôk tàm do kung là dà dờng neh đềt mềr jŏ rài ngan mờ làng bol tiah nhàr lơgar tàm do. Dơ̆ lơh yàng dà mbòr gam geh gơtha kờñ ưn ngài hiòng dà sàng goh neh hòr gan mờ geh dà hùc nàng làng bol in ơm kis, lơh broă lơh sa”.

Là bơhiàn ờs mờng bơh yau geh gơtha niam ngan gơ wèt mờ mpồl bơtiàn kòn cau M’nông tàm tiah nhàr lơgar, dơ̆ lơh yàng dà mbòr ờ mìng ai tơnggŏ bơta sền gròi, sền gàr hiòng dà bơh làng bol dê mờ gam là dơ̆ nàng tàm bơrkuăt bal mpồl bơtiàn, lơh gơlik bơta niam nàng tơl nă làng bol in geh tìp mat, tam klac mờ bal mờ gơp sền gàr ală bơta kuơ bơh yau.

Ờ mìng is tiah nhàr lơgar Buôn Đôn dê lơm mờ bal tàm càr Dăk Lăk sơl, cau M’Nông, cau Rơđê tàm Lăk, Buôn Hồ, Krông Buk…kung neh lơh wơl dơ̆ lơh yàng dà mbòr, bal mờ gơ̆p sền gàr bơta niam niam chài mờ ngui niam lơh gơlik geh phan bơna lòt nhơl niam krơi is ngan.

Dơ̆ Lơh chờ kơphê Buôn Ma Thuột dơ̆ 09 pa do, làng bol jơi bơtiàn M’Nông Gar neh bơyai lơh dơ̆ lơh yàng tàm dà mbòr Dăk Hoa, sàh Dăk Phơi, càr Dăk Lăk gơhòi gơ jà rơ̆ ru ngan năc lòt nhơl rềp ngài. Tơnơ̆ tŭ ală phan ơn pơdơng lơh yàng in geh tơrnờm, sur, iar…geh rơcăng wil tơl, cau bơjơu lơh broă lơh yàng. Jơnau lơh yàng duh khuai kơno dờng tềng dà mbòr, kah ưn ngài gơ wèt mờ yàng dà, yàng croh, yàng dà dờng neh ai pà ai ƀòn lơgar in hiòng dà sàng niam. Mờ mpồl bơtiàn hơ rơ̆p sền gàr, prăp gàr niam bồ tô dà…

Tơnơ̆ hơ̆, cau bơjơu lòt tus hờ ƀòn. Tềng sơnĕ puan gùng, ồng răc dan pràn kơldang ai ƀòn lơgar in. Ồng rơhời sền măt ală jơi mpồl gam ơm kis tàm ƀòn, ưn ngài yàng tàm nam do òr neh ai lơngai ai tơl nă cau in geh pràn kơldang, geh rài kis hờm ram, gơboh gơbài. Pơn tai tơnơ̆ hơ̆, cau bơjơu lòt tus mpồng ƀòn, răc dan ting bơtrơh cà ràk, ting bơtrơh jơh ală bơta ờ bơtuah bơtuài.

Tơn jơh broă lơh yàng, tơl nă cau chờ hờp bal tàm săp ntas dròng cing, jơnau tam ya bơh ală ùr ơruh klau pơnu kòn cau M’Nông dê bal mờ bơñul iang kañ tơrnờm dê. Bi H’Uynh Liêng Hót, chờ hờp pà gĭt:

“Añ chờ hờp ngan là dùl nă cau kòn Pai Ar dê, ƀòn khin cha tàm rài tam lơh mờ cau sò tơm lơgar ndai; Lài do, ƀòn kal ke ngan, tus tŭ do geh bơta sền gròi bơh Đảng, Dà lơgar dê, ƀòn bol hi neh rơhời bơtàu tơngguh, rài kis tam gơl, tơn jơh jơgloh tơrmù rƀah mờ bal mờ gơ̆p bơtàu tơngguh. Den tŭ do, bol hi geh ngai chờ là chờ hờp ngan”.

Bal mờ hìu bơnhă lòt nhơl tàm Dăk Lăk dơ̆ do, bi Nguyễn Minh Thảo, năc lòt nhơl tus bơh ƀòn dờng Hồ Chí Minh, kờñ iang ngan bơta bơkah lơngồt dà tơrnờm dê, mờ pơdar tàm dar tam ya yau bơh lơh yàng dà mbòr dê:  “Dơ̆ sơnrờp añ geh tus bal dùl dơ̆ lơh yàng cau jơi bơtiàn dồ êt nă cau dê gơ là dờng mờ ndu gơnrơh ngan. Đơs ngan là chờ hờp ngan tŭ mờ tus bal geh dùl broă lơh yàng dờng bè do. Jơh ală làng bol tàm do gơtùi tơmŭt bal să he tàm dơ̆ lơh yàng lơh chờ, tàm dùl rài kis ù tiah ƀòn lơgar gơ là niam ngan, gơ là lơngăp lơngai mờ brê bơnơm dờng ơning ơnàng. Dơ̆ sơnrờp añ gŏ geh ală bơta niam bè do”.

Lơh yàng dà mbòr là bơhiàn niam chài ờs mờng bơh yau niam bơnĕ krơi is ngan bơh ală jơi bơtiàn tàm Tây Nguyên dê. Tàm càr Dăk Lăk, tiah geh cau M’Nông mờ Rơđê ơm kis jŏ rài, tơl jơi bơtiàn tàm tơl kơnhoàl ù tiah geh wơl tai ală bơta niam krơi is ngan tàm broă lơh yàng dà mbòr.

Bè cau Rơđê tàm sàh Buôn Hồ, sàh Krông Buk, cau tờm dà mbòr là cau ñă ntàu drơng lơh broă lơh yàng duh khuai. Tàm 3 ngai lơh yàng duh khuai, jơh ală broă lơh bè lơh mìr, ting kŭp, pik dờñ ndrờm pal ơm wơl jơh. Lơh yàng dà mbòr lài do mìng gơcèng bơta broă lơh yàng uă rlau mờ broă lơh chờ. Ngai do, lơh yàng do geh tơrmù ƀà uă broă mờ geh bơnah ƀươn rlau nàng dipal mờ rài kis làng bol dê.

Cau M’Nông R’lâm tàm sàh Liên Sơn Lăk ơm kis kềng gah tơnau Lăk, sùm ngui plung lơh mờ dơm chi nàng lơh phan ngui lòt rê mờ lơh broă. Tài bè hơ̆, khi đơs ală anih plung ơm tàm tơnau dà- tiah geh plung lơh mờ chi ơm, là tiah ndu gơnrơh ngan, geh Yàng dà, yàng bơnơm. Lơh yàng dà mbòr, halà anih plung ơm kềng gah tơnau dà geh làng bol tiah do bơyai lơh pơgăp 2 tus 3 nam dùl dơ̆ nàng tơnggŏ nùs nhơm gĭt ưn ngài ală yàng drơng gàr phan ngui lòt rê, ơm kis mờ lơh sa tềng tơnau.

Jăt ồng Y Luyết Êñuôl, tàm ƀòn Jun, sàh Liên Sơn Lăk, ngai do, bàr pe broă lơh yàng dà mbòr neh geh săc rwah mờ sơrbì ƀà. Bulah bè hơ̆, ală bơta niam chài ờs mờng bơh yau kung gam geh prăp gàr sơl. Lơh yàng dà mbòr gam gơgơs là phan bơna lòt nhơl niam chài krơi is ngan, gơhòi gơ jà rơ̆ ngan năc lòt nhơl.

Bi Y Sôl Sruk, dùl nă cau lơh lòt nhơl mpồl bơtiàn tàm sàh Liên Sơn Lăk pà gĭt, tŭ pơn jăt bal lơh yàng dà mbòr mờ lơh broă lòt nhơl, ală cau tờm niam chài do dê geh tai priă lơh geh, den tàng sơlơ gĭt wă kơnòl prăp gàr sền gàr bơta niam chài nàng yal uă mờ năc lòt nhơl in. Jăt bi Y Sôl Sruk, broă pờ ală ơdŭ bơto yal niam chài cing mồng, đơs pơnđik, tam ya yau, jơnau răc dan lơh yàng…kung gơhòi gơ jà geh uă cau kơnòm tus bal sơl.

Lơh yàng dà mbòr là dùl broă lơh đah hwềng geh bơh jŏ rài bơh uă jơi bơtiàn dồ êt nă cau tàm Tây Nguyên dê. Lơh yàng dà mbòr neh geh làng bol uă ƀòn tàm Dăk Lăk dê lơh wơl, pơgồp bơnah sền gàr ngui niam bơta niam chài bơh jơi bơtiàn dê, lơh geh dùl phan bơna lòt nhơl lơh gơkờñ ngan năc lòt nhơl tàm lơgar mờ ală lơgar. Bi John Cuttance Dunedin, tus bơh lơgar New Zealand gơlơh kờñ ngan tŭ tus mờ Dăk Lăk: “Kơphê tàm do bơkah ngan, phan sa lơh gơkờñ ngan, kòn bơnus den đềt mềr ngan. Añ kơlôi dùl ngai lơi hơ̆ añ rơ̆p wơl tus wơl mờ bơcri priă tàm Dăk Lăk”.