VOV4.K’ho- Ngai do, 24/09, tàm thị xã Nghĩa Lộ, càr Yên Bái geh bơyai lơh dơ̆ dờp sră bơh UNESCO dê dờp “Tam ya Xòe cau Thái dê” là phan lời wơl niam chài ờ di phan bơna ala jơi bơtiàn kòn bơnus dê. Do geh là broă lơh kwơ màng, geh kwơ dờng ngan gơwèt mờ làng bol kòn cau Thái tàm tiah đah Tô mat tơngai mŭt dê.

Nghệ nhân ưu tú ồng Lò Văn Biến, mờr 90 sơnam, ơm tàm ƀòn Cang Nà, sơnah ƀòn Trung Tâm, thị xã Nghĩa Lộ, càr Yên Bái neh lời jơh rài kis he dê ai broă kơlôi sơnơng, jòi sền, ràng tơlik wơl 6 gùng tam ya Xòe yau dê, geh sền là sơnđờm bơh ală gùng tam ya Xòe ndai dê. Ồng Biến pà gĭt, ală gùng tam ya Xòe neh jat kòn cau Thái bơh gĭt nđờ rơnàng tus tơngai tŭ do.

Dơ̆ ràng tơlik tam ya Xòe dờng tàm Mường Lò- Yên Bái

Tàm ală sră nggal gam cih, kòn cau Thái tŭ cơnđoà jơng lòt tus Mường Lò, lơh sa ờs mờng là lơh sa suơn sre, kis tơrgùm bal tàm ală ƀòn tàm ală tiah thòng, jat kềng gah ală dà dờng, dà croh dê. Tàm dơ̆ lơh broă sa nàng kis mờ bơtàu tơnguh, kòn cau Thái sùm tryang tryồng, bơceh pa tàm broă lơh broă sa, lơh ngan lơh broă geh cồng nha tàm tiah brê bơnơm dờng geh is, tam dră wơl mờ ală phan brê jàñ bơsak. Pah tŭ lơh sir dùl broă lơh dờng màng, lơh broă geh cồng nha tàm tiah brê bơnơm dờng geh is halà jai pha mờ cau sò tơm, phan brê jàñ bơsak, tơl nă cau at tê bal ờ tam cah cau ùr halà cau klau, cau kra, cau kơnòm tam ya bal, sa chờ hờp gùt dar gơru ồs hìt. Broă lơh hơ̆ geh lơh sùm uă dơ̆, hời rơ hời geh lơh bal mờ tê jơng bal mờ bồ tơngoh, lơh gơlik geh ală gùng tam ya Xòe. Den tàng gơtùi đơs là, ală gùng tam ya Xòe ngan là broă ràng tơlik wơl ală broă lơh lơh broă sa mờ yal wơl rài kis niam chài nùs nhơm bơh kòn cau Thái dê.

Jat nam nhai, tam ya Xòe geh prap gàr wơl mờ bơtàu tơnguh gơ gơs dùl ù tiah niam chài rơgơi uă ngan bè khà tàm mpồl bơtiàn dê. Ală gùng tam ya hơ̆ geh bơyai lơh sùm tàm ală dơ̆ lơh chờ, dơ̆ lơh yàng, dơ̆ sa tềp dà lơgar, mơya khà dơ̆ mờ broă lơh tơngŏ geh bơta krơi is. Nghệ ñân ồng Lò Văn Biến pà gĭt: Bơta rềp bal ngan rlau jơh geh bơh kấp hơđang tus kấp hơđơm, cau kra, cau kơnòm să, kờñ ơm rềp bal mờ gơ̆p den mìng geh gùng tam Xòe lơm. Gơ tơngŏ bơta ring bal ùr klau uă ngan, den tàng kòn cau Thái geh dơ̆ chờ hờp bè dơ̆ ñô bau halà dơ̆ lơh chờ mŭt ơm hìu pa, halà khat dùl dơ̆ chờ hờp lơi mờ ờ geh tam ya Xòe den là ờ chờ hờp, ờ geh cồng nha ờ.

Gùng tam ya Xòe bơkào

Nghệ nhân mò Điêu Thị Siêng ơm tàm xã Nghĩa An, thị xã Nghĩa Lộ, càr Yên Bái pà gĭt: Kòn cau Thái pin dờn là “Ờ geh tam Xòe là ờ chờ hờp, ờ geh tam ya Xòe là kòi ờ hòn gơs dờng niam, ờ geh tam ya Xòe là cau ùr cau klau ờ gơs yô bal...”. Den tàng bè hơ̆ tàm khat dùl bơta lơh chờ lơi, ală dar tam ya Xòe den geh pờ ơnàng lơh uă. Bơta tam klăc bal mpồl bơtiàn gơ lơh bè geh bềng lìu uă rlau tai, broă lơh geh cồng nha, ƀuơn ƀoài rlau tai. Mờ gơtha bè hơ̆, ală gùng tam ya Xòe ờ tŭ lơi tam cah is lik bơh rài kis pah ngai mờ sùm geh tàm ală dơ̆ lơh chờ mpồl bơtiàn, dơ̆ lơh yàng duh khoai gah pin dờn jat yàng mờ tàm rài kis niam chài rơgơi bơh làng bol kòn cau Thái dê.

Jat mò Siêng, tam ya Xòe kòn cau Thái dê geh uă gùng, mơya tơrgùm jơh ndrờm sơnđờm, lơh pa wơl bơh 6 gùng tam ya Xòe yau dê, tàm hơ̆ geh: “At tê bal, Tung chèu, cơn đoà guh mù, ƀổ ƀốn, ià chèu jà ñô tơrnờm mờ lòt gùt dar tàp tê... Tŭ lơh jat ală gùng tam ya Xòe yau do den ùr ơruh kòn cau Thái dê geh pal soh phan kòn cau ờs mờng, tàm hơ̆ geh: ồi, ào cóm mờ chèu Pêu. Mò Điêu Thị Siêng, đơs: Ală gùng tam ya Xòe ndrờm bơh ồng pàng, ală mò ală mè dê lời wơl, hơ̆ là phan bơna kwơ màng ngan gơwèt mờ ală rơnàng dê. Gùng tam ya Xòe bè piang sa, dà hùc pah ngai dê.

Gùng tam ya Xòe quạt tàm Mường Lo- Lai Châu

Ù tiah Mường So lài òr (tàm hơ̆ geh ală xã Bản Lang, Khổng Lào mờ Mường So, kơnhoàl Phong Thổ, càr Lai Châu) kung geh gĭt tus là tiah bơh chờm geh ală gùng tam ya Xòe kòn cau Thái yau dê. Jat jơnau yal bơh mò Tao Thị Phè ơm tàm ƀòn Hổi Én, xã Mường So– cau tàm mpồl tam ya Xòe ờs tàm ya nàng drơng kwang bàng, cau năc bơh bơtau Thái- ồng Đèo Văn Ơn lài do dê pà gĭt: Tŭ hơ̆, mpồl tam ya Xòe châu Mường So geh pơgap 20 nă cau tàm sơnam bơh 12 tus 15 sơnam. Mò Tao Thị Phè đơs: Lài do pah tŭ kwang bàng geh năc den oh kòn kòn sau tàm mpồl tam ya tàm do hơ̆ sồng lòt tam ya. Tam ya tus tàm Lào Cai, Sa Pa, Bát Xát, Mường Hum mờ tus tàm Hà Nội tơn. Lòt tam ya, đơs cih, cau bơyai lơh dơ̆ ñô bau, dơ̆ lơh chờ, chờ hờp ngan...

Jat ồng Nông Văn Nảo, nghệ nhân xã Mường So yal, tam ya Xòe kòn cau Thái dê geh gĭt mờ 36 gùng tam ya, mơya mpờl gŏ ngan rlau jơh là ală gùng tam ya Xòe nhơl chờ nam pa bè: tam ya Xòe đoan, tam ya Xòe chèu, tam ya Xòe quạt, tam ya Xòe gùng đơs crih, tam ya Xòe gùt dar.... Ồng Nông Văn Nảo đơs:

Lài do tam ya Xòe bơh chờm kung bal hiă ngan sơl, ờ gơ jat tàm broă lơh lơi ờ, sơnđan là kung geh jơng tê tam ya jat bal tàm hơ̆ lơm, mơya den hời rơ hời cau tơnguh uă bơta niam tam ya dê. Gùng tam ya Xòe uă ngan mờ kung bè ờs ngan, hơ̆ là cau lơi kung gĭt tam ya Xòe, den tàng là bol he jà bal tam ya Xòe, tơnơ̆ hơ̆ geh hòi jà uă cau ndai tus bal.

Tam ya Xòe kòn cau Thái dê geh tơmŭt bơto bơtê tàm ală hìu bơsram tàm Yên Bái

Tàm càr Điện Biên, tàm ală dơ̆ lơh Yàng duh khoai hòi dan bơta ring lơngai ƀòn lơgar in mờ uă dơ̆ lơh chờ ờs mờng kung bè broă lơh chờ dờng, broă lơh chờ dềt krơi is ndrờm geh lơh tam yà Xòe mờ uă broă lơh bè: Tam ya Xòe gùt dar, tam ya Xòe chèu, tam ya Xòe quạt... Bơta do pà gŏ bơta tàm gơ jat bal đah tam ya lơh yàng duh khoai mờ tam ya Xòe kòn cau Thái dê, jơh bal 2 bơta do là phan lời wơl bơh yau geh prap gàr mờ dong kờl bal mờ gơ̆p. Mò Lò Thị Ơn, ơm tàm xã Noong Hẹt, kơnhoàl Điện Biên, càr Điện Biên pà gĭt: Tam ya Xòe tàm dơ̆ lơh chờ, dơ̆ sa tềp. Kòn cau Thái bol añ prap gàr wơl gùng tam ya do bơh lài do tus tŭ do kung gam bè ờs sơl. Tơl gùng tam ya Xòe geh dùl broă ràng tơlik krơi is mơya kung ờ tam gơl jat tŭ tơngai sơl.

Phan teh kòn cau drơng ai gùng tam Xòe in sùm là: tíñ tẩu, kơwào loa, kơm boăt bè, sơngơr, cing, chũm choẹ, pí pặp, bẳng bu, mák híñ... Ală phan teh hơ̆ geh dùl jơnau ntas bơh phan bơka trà wan gùt dar bŭt bơh cau ùr Thái dê lơh geh dùl jơnau ntas hô hâng, uă nhịp phách, bè hòi jà khat dùl nă cau lơi. Ồng Lừ Văn Bánh, nghệ ñân uh kơm boăt bè tam ya Xòe, sơngơr, cing ƀòn Nà Và, xã Viêng Lán, kơnhoàl Yên Châu, càr Sơn La đơs: Bơh tŭ gam dềt, añ neh bơsram jañ sơngơr, dròng cing, uh kơm boăt bè, mờ hời rơ hời neh gơs bơta kờñ ngan. Tŭ do bulah sơnam neh dờng, mơya pah dơ̆ tàm ƀòn geh dơ̆ lơh chờ, chờ hờp wă rò nam pa... den añ kung bè làng bol tàm ƀòn kung jơh nùs ngan tus bal jañ sơngơr, dròng cing, uh kơm boăt bè ai tơl nă cau in chờ hờp bal tam ya Xòe, huĭ jơh ală bơta bòl glar kal ke.

Bơh nam 2016, càr Yên Bái mờ ală càr: Điện Biên, Sơn La, Lai Châu neh pơgồp niam mờ Ƀộ Văn hoá, Thể thao mờ Du lịc, Ƀộ Ngoại giao mờ ală Ƀộ, ngàñ geh gơrềng lơh sră nggal “Bơta chài tam ya Xòe kòn cau Thái dê” tong mờ UNESCO in tơmŭt tàm sră cih mat phan lời wơl bơh yau niam chài ờ di phan bơna ala jơi bơtiàn kòn bơnus dê. Ngai 15/12/2021, tàm dơ̆ pơrjum Ủy ƀan ală Cíñ phủ Kông ước nam 2003 bè sền gàr Phan lời wơl bơh yau niam chài ờ di phan bơna dơ̆ 16 bơh UNESCO dê geh bơyai lơh tàm càr lơgar Paris, lơgar Tây dê, phan lời wơl Bơta chài tam ya Xòe kòn cau Thái bơh Việt Nam dê neh ngan ngồn geh UNESCO cih mat tàm Sră cih mat Phan lời wơl bơh yau niam chài ờ di phan bơna ala jơi bơtiàn kòn bơnus dê.

          Cau mblàng K’Hạnh