VOV4.Mnông:Pah kan tuch tăm mô do\ng dak si phân hoá học ma geh do\ng đah ndơ ndum lêk dơi ua\nh lah ntrong hăn nâp nâl bâh n’gâng kan tuch tăm ueh mhe a[aơ. Ta Dak Lak, âk nău pah kan t^ng trong tuch tăm kloh ueh le\ mpơl na nê| nău săk rnglăy yor păng mô ns^t tay săk soan ueh an nu^h do\ng ndơ ma hôm nha njêng luh ăp ntil ndơ geh dơi tâm rlong, geh ntu\k tăch rgâl n’hao nău khlăy ndơ tuch ăm.

Wa Triệu Thị Duyên ta xã Ea Wy, nkuăl Ea Hleo, n’gor Dak Lak geh 1ha cà phê tăm tâm breh đah tiêu dôl ta rơh lêh play, nău kan bâh wa lah ăp nar hăn mât chăm mir tơm. Hôm ăp nău kan [ư jik pih, poh phân, to\ dak, koh n’h^ng mbah, njrăng nău bu tuh…yơn ăp nău kan ma wa Duyên dôl [ư ta mir tơm dôl ăp nar lơ ma rgâl mhe, ngăn lah tâm bar năm dăch aơ. Ndơn ma jik kloh pih tâm mir, tât khay tât rơh lah hăn tât ntu\k tăch phân rvăt s^t poh an tơm tăm, geh bu tuh r^ rvăt dak si puh an tơm, r^ a[aơ wa Duyên so\k do\ng pih gay ma [ư pân bâh pih gay ma poh tay ntop tay ndơ ueh an neh, poh phân lah ua\nh khlăy tât nău ntop ndơ kah, n’hao nău kah anneh, lôch ne\ neh rong tơm mô dơn lah poh phân an tơm kơt ntơm nơh. Mir tơm mô ueh nđir ngăch dâl kơt poh ma phân  kơt ntơm nơh yơn lah hun hao ueh dăng jo\ jong, nău bu tuh bâh ne\ ma mô hôm nă geh đo\ng yor ne\ mô kâp an do\ng tât dak si hoá học. wa Duyên an g^t.

“ Pah kan t^ng nău mât tăm kloh ueh ma ndơ ơm geh r^ gâp do\ng ăp ntil phân geh g^t tu tơm na nê|, tal 2 lah do\ng ăp ntil ndơ ndok, pih, ach ndrôk he nơm ndum an lêh lôch ne\ poh ta nơm”.

Wa Duyên lah ngoăy tâm 16 rnăk kan ndrel bâh HTX tuch tăm Ea Wy, nkuăl Ea H’Leo, n’gor Dak Lak dôl geh [ư nău pah kan tăm tiu, cà phê, tơm sa play t^ng trong kloh ueh do\ng ăp ndơ ơm geh gay ma mât tăm. Bâh nău mât tăm t^ng nău way bên ơm bâh ăp nu^h kơt ntơm nơh, rnôk geh g^t đah ăp nău mhe ntrong kan mhe tâm nău tuch tăm n’hanh do\ng ndơ, 16 rnăk geh ndrel du nău u\ch ro\ng lah u\ch pah kan tuch tăm n’hanh pă do\ng ăp ntil ndơ tuch tăm kloh ueh, mât đăp mpăn ntu\k gu\ rêh an mir tơm hun hao nâp nâl, đăp mpăn an săk soan nu^h pah kan, nkre nu^h do\ng ndơ, le\ tâm rgop ndrel njêng geh ăp HTX tuch tăm Ea Wy n’hanh so\k nău mpo\ng kan kloh ueh [ư nkô| mpo\ng nău kan an ăp nău pah kan mât chăm mir tơm bâh nơm. Rnôk le\ ndrel dơn ngoăy nău pah kan t^ng trong kloh ueh, HTX le\ kơl mpeh nău mât tăm an ăp nu^h kan ndrel, pă an phân poh tâm ban kơt ăp ntu\k tăch ndơ an đăp mpăn tâm di. Wa Lương Thị Oanh, giám đốc HTX tuch tăm Ea Wy, nkuăl Ea H’Leo, n’gor Dak Lak an g^t.

            “Nău kan mât tăm t^ng trong kloh ueh mô do\ng dak si phân a[aơ lah du\t jêr jêng a[aơ htx le\ dôl t^ng trong tuch tăm kloh ueh, ne\ lah do\ng phân ndum ăch ndrôk, tơm si lêk, do\ng ndơ ơm geh gay ma ndum lêk kơt lah ntô cà phê ăp ntil ndơ ơm geh rnôk k^n luh ntô cà phê, so\k ntô cà phê [on lan ndum đah ndrui vi sinh poh an tơm tăm  r^ ne\ lah ndơ ơm geh he dơi do\ng bâh ăp rnăk vâl”.

Hôm đah wa Phạm Văn Đồng, du hê nu^h [on lan kan lo\ mir dôl mât chăm cà phê t^ng trong kloh ueh mô do\ng dak si phân hoá học ta xã Ea Kao, nkuăl [on têh Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak r^ nău [ư t^ng nău ntru\nh pah kan tuch tăm t^ng trong kloh ueh mô do\ng dak si phân lah trong hăn di bâh du n’gâng kan tuch tăm nâp nâl jo\ jong. [on lan kan lo\ mir lah nu^h le\ n’hanh dôl leo kan n’hao nău dơi nău ueh an ndơ bum biăp he nơm geh [ư. Bôl ma ntu\k tăch rgâl geh an ăp ntil ndơ ueh di hôm nha lah du ntu\k tăch rgâl jê|, yơn bâh nău pah kan t^ng trong kloh ueh, mir tơm rnăk wa le\ geh ăp ntu\k tăch rgâl khăch khoch le\ g^t tât, joi tât n’hanh dăn rvăt đah rnoh khlăy tâm di lôch tât ua\nh, ua\nh nđôi n’hanh g^t năl nău ueh ndơ geh [ư.

“ Bâh ntơm tâm kơl kan nsum đah công ty tâm ban kơt rmôt kan tâm kơl an geh njêng rmôt pah kan t^ng nău mpo\ng cà phê ntoh lư UTZ r^ mir tơm gâp le\ geh pă săm [u\t kơp dơn tâm ban kơt mpo\ng tât pah kan t^ng rong hữu cơ, a[aơ ta du đê| doanh nghiệp tâm ban kơt công ty Midofuncare le\ rvăt năp ndơ nơm an rnoh khlăy a[aơ rlău bar tơ\ đah ntu\k tăch rgâl, klâp ma 65-70 rbăn rpăk/1kg.

Ta meng nău pah kan jan sa t^ng ăp nău mpo\ng kan tâm dak n’hanh lam ntur neh kơt: VietGap Globalgap, UTZ, FLO…tâm rnôk dăch aơ r^ rnôk ma nău n’hao nău ueh di n’hanh rnoh khlăy ndơ tuch tăm geh ngluh mbơh, âk nu^h kan [on lan, rmôt kan tâm kơl, rmôt kan ndrel ta Dak Lak le\ geh săch rlong [ư pah kan t^ng trong kloh ueh mô do\ng dak si, phân hoá học. wa Nguyễn Đăng Long, giám đốc HTX tuch tăm t^ng trong kloh ueh do\ng ndơ ơm geh tâm neh ta Ea H’leo, n’gor Dak Lak, ngoăy tâm âk ntu\k kan dôl pah kan t^ng trong kloh ueh an g^t. tât a[aơ, bôl ma ta Dak Lak ê ho\ geh ntil ndơ kơp dơn lah nău kloh ueh, yơn ta ăp ntu\k mir tơm dôl mât chăm t^ng trong kloh ueh, âk ntu\k kan, ntu\k nkret njêng le\ geh tăch ăp ntil ndơ geh [ư đah rnoh khlăy lơn âk đah ntil ndơ way geh tăch, bâh nău ngăn pah kan tuch tăm t^ng trong  kloh ueh, ăp ntu\k kan le\ tâm rgop đah ăp ntu\k rvăt khach khoch, tâm ton mbra geh trong hăn di mhe an bum biăp pah kan t^ng trong kloh ueh mô geh dak si.

“ăp ntil ndơ gâp le\ dơi geh [ư lah nău mpeh ntu\k rêh jêng, ns^t tay săk soan an nu^h pah kan jan sa, le\ rngôch ăp nu^h pah kan t^ng trong kloh ueh mô do\ng dak si le\ geh săk soan ueh, nu^h do\ng geh do\ng ntil ndơ kloh ueh đăp mpăn. Tâm năm mhe nơh mpeh hên le\ geh tăch 80 tấn tiu mô geh do\ng dak si phân dak si tât ntu\k tăch rgâl ta châu Âu, rnoh khlăy tiu kloh ueh hao rlău đah rnoh tăch ta ntu\k tăch rgâl.”.

{ư pah kan t^ng nău kan tuch tăm t^ng trong kloh ueh mô geh do\ng dak si ta Dak Lak a[aơ le\ geh âk [on lan kan lo\ mir mât ua\nh, yơn lah du\t âk hôm nha lah [ư êng. Bôl ma hôm nha geh âk nău jêr jo\t, yơn ăp ntu\k kan, [on lan kan lo\ mir bôk năp ua\nh nău pah kan t^ng trong kloh ueh mô geh do\ng dak si năp lor lah yor săk soan, ntu\k gu\ rêh jêng, tâm ban kơt nău nkhêp dơh nơih gay ma tâm ntul rlong n’hao nău dơi pah kan jan sa n’hanh joi ntu\k tăch rgâl tâm rnôk lăp kan ndrel nău wa\ng sa lam ntur neh a[aơ.

Tây Nguyên lah nsum, Dak Lak lah êng lah nkual geh neh ntu bri dak ue\h jêng, trôk nar nđik ue\h dơh gay ma do\ng [ư ăp rnoh tât nău kan tuch tăm săk kah n’hao rnoh khlay. Tuch tăm mô do\ng dak si lah ngoăy tâm ăp rnoh ue\h di mbra dơi [ư ta nkual neh bazan dja. Yơn lah, gay g^t kloh lơn mpeh nău kan tuch tăm mô do\ng dak si geh moh ndơ jêr jo\t, dơh ue\h n’hanh ăp nău njrăng rnôk tuch tăm mô do\ng dak si? Phóng viên nkô| way nkoch ho\ ôp Tiến sỹ Phan Việt Hà, Groi Viện trưởng, Viện khoa học nông lâm nghiệp Tây Nguyên mpeh nkô| nău dja, jă kônh wa n’hanh băl mpôl gu\ djăt.

- Ơi wa, mhâm dơi kuăl lah tuch tăm mô do\ng dak si? Ăp nău ue\h rnôk tuch tăm mô do\ng dak si mêh?

Ts Phan Việt Hà: Tuch tăm mô do\ng dak si lah du trong tuch tăm ho\ dơi ndơ\ luh bah du\t ơm n’hanh a[aơ he dôl geh du\t âk rnoh di n’hanh âk si [u\t kơp dơn tuch tăm mô do\ng dak si. T^ng du nău lah nsum bah mpôl mât bôk kan tuch tăm mô do\ng dak si lam ntu\r neh, tuch tăm mô do\ng dak si n’hanh r[o\ng tât du trong tuch tăm jo\ jong tâm nê n’hao dăng nău mât njrăng ndơ gu\ rêh. Lơn lah tâm nău kan tuch tăm mô do\ng dak si ri khân păng mô an do\ng le\ rngôch ăp ntil dak si tâm rlu\, tâm nê geh ăp ntil phân poh, dak si ndru\ng n’hanh ăp ntil dak si hao jêng ngăch. Tâm nău kan tuch tăm mô do\ng dak si ri bu ntru\t nsôr rgâl jêng rnôk tuch tăm n’hanh păng hăn tât geh nău tâm ban ndơ gu\ rêh n’hanh mât njrăng ndơ gu\ rêh tâm neh.

- Tây Nguyên lah nsum, Dak Lak lah êng geh moh ndơ dơh ue\h rnôk r[o\ng tât nău kan tuch tăm mô do\ng dak si mêh?

Ts Phan Việt Hà: Ta Dak Lak nsing lơn âk he geh neh tăm cà phê du\t têh lôch nê lah tiêu, nê lah ntu\k nsing tơm gay he ntru\t nsôr hun hao tuch tăm t^ng trong r[o\ng jo\ jong, jêng lah, bôk năp he ân geh ăp trong ntru\t nsôr hun hao tuch tăm mô do\ng dak si sinh học n’hanh têh lơn đo\ng he ân hun hao tuch tăm têh d^ng nkual. Ta aơ mpôl hên nkoch tât rup ue\h tuch tăm gay le\ rngôch ndơ ntop tâm nê geh tâm ring tam nsum n’hanh tâm logic lah mbra mât ue\h jêng neh n’hanh dak, rlău ma nê, he ân geh ăp trong ntru\t nsôr nău ndơ\ rgâl khoa học kĩ thuật jêng lah he ndơ\ luh ăp ndơ năp do\ng khoa học kĩ thuật du\t mhe tâm nău kan tuch tăm. Aơ lah trong nkra tâm di.

- Nê lah trong r[o\ng jo\ jong, ndr^ gay tuch tăm t^ng trong mô do\ng dak si mbrơi mbrơi tât ăp rnoh kloh ue\h mô hôm geh dak si ri rnôk dja kônh wa  ân moh ndơ njrăng mêh hơi wa?

Ts Phan Việt Hà: A[aơ ri he dôl tâm rnôk hun hao tuch tăm đah rnoh mât chăm âk, jêng geh du\t âk nkô| nău sât blak khuch tât neh ntu, dak diăng n’hanh mô dơn nê khuch tât ns^t geh wa\ng sa bah nău kan tuch tăm đo\ng. Ndr^ ri tuch tăm mô do\ng dak si lah ngoăy tâm ăp trong nkra ma he ân r[o\ng tât gay he mbrơi mbrơi rdâk s^t jêng tay brun brăn gu\ rêh tâm neh n’hanh he n’hao dăng soan [ư an neh n’hanh dak s^t jêng tay. Yơn lah gay geh si [u\t kơp dơn ri aơ lah nău du\t jêr. Lah he tuch tăm mô do\ng dak si ri rnoh khlay prăk do\ng kan hao âk. Jêng a[aơ he lah du dak geh rnoh wa\ng sa dah găp ri nău kan tuch tăm mô do\ng dak si he ân [ư tuch tăm t^ng trong jê| lor. Geh ăp si [u\t kơp dơn, he ân joi trong tăch luh lor an ndơ geh [ư tuch tăm mô do\ng dak si nê.

- Dăn lah ue\h wa mpeh ăp nău nkoch bah lơ nê.

Nu^h nchih rblang: Điểu Thân n’hanh Thị Đoắt