VOV4.M’nông: Mhe aơ, ta n’gor Dak Lak geh rơh tâm nchră “Hun hao nau kan cà phê Việt Nam tâm di đah nau rgâl mhe trôk nar n’hanh tâm rnglăp lam ntur neh”. Ăp nu\ih kan khoa học, nu\ih mât kan, ntu\k kan tăch rgâl ndrel nuih pah kan ho\ nchră tât nau kan n’hanh ndơ\ luh ăp ntrong bah ntuk kan cà phê tâm dak bah năp nau rgâl mhe trôk naer n’hanh nchrăp mbơh nau rgâl mhe trôk nar bah cà phê.

     Ti\ng wa Hà Công Tuấn, N’gâng kan tuch tăm n’hanh hun hao [on lan, ntơm năm 1975 tât rnôk aơ, ntu\k kan cà phê Việt Nam ho\ hun hao âk nhoat n’ăp nau geh jêng, rnoh neh tăm n’hanh rnoh geh. Tât năm 2016 rnoh neh tăm cà phê lam dak lah rlau 643.000 rbăn ha, nau geh nklăp 24 tạ/ha, tâm rnoh prêh ngăn lam ntur neh. Năm 2016, Việt Nam ho\ tăch luh bơi tât du rkeh 800 rbăn tấn cà phê rnglay, đah nau geh nklăp 3 rmen 360 rkeh đôlar Mỹ. Việt Nam jêng dak tăm, tăch luh cà phê âk tal 2 lam ntur neh n’hanh dâk mrô 1 lam ntur neh mpeh nau tăm, tăch luh cà phê. Yơn lah, kan hun hao ngăch, mô to\ng nâp nâl ho\ [ư nau tăm cà phê mro geh mâp nau tât. Wa Hà Công Tuấn, ngơi:

 ‘Bah năp nau đă mpeh hun hao nâp ri nau kan cà phê bah phung he dôl dâk bah năp ăp nau tât ndal, nau mro hun hao mô nâp. N’hâm tâm rlong mô dăng, rnoh geh ê âk n’hanh kơt lah nsing tâm nau rgâl tă bah bah dih nau geh jêng bah ntu\k kan cà phê tă bah nau tăm, nau rvăt, nau ê nkra, mât, tăch ê geh tâm rgop jăp ngăn”.

Ta rơh tâm nchră, âk nau rgop bah âk nu\ih kan, nu\ih kan khoa học, nu\ih mât kan ko\ nchră âk mpeh nau tăm, mât chăm, pe\ lih, ê nkra n’hanh tăch luh cà phê tâm rnôk rgâl mhe trôk nar n’hanh tâm rnglăp lam ntur neh, Groi Giáo sư, Tiến sĩ Trương Hồng, Kruanh Viện khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên, ngơi:

Mpeh nau kan kkhoa học công nghệ, khlay ngăn lah phung he gay geh ntil tơm. Mhâm [ư ân phung he geh ntil tơm tâm di đah nau rgâl mhe trôk nar, kơt: Rdâng đah prăng bri, rdâng đah bu tuh, ntil ân geh âk play, nau săk nâp ueh. Êng nê phung he gay  [ư ân tâm ban ăp nau kan kơt lah: tăm srah, kơt ti\ng nau kan to\ dak têm nkrem, mât njrăng bu tuh lơh khuch…ăp nau kan nê mra kơl phung he mât tăm cà phê ân tâm ban dơi rdâng đah nau rgâl mhe trôk nar”.

Ăp nau rgop ko\ lah rjăp mpeh nau kan mi\n, pơk hvi ntu\k, rgum nu\ih ntuh kơl n’hanh ntu\k tăch luh bah dak ba dih…Bah nê kơl nau kan cà phê Việt Nam lah nsum n’hanh Tây Nguyên lah êng hun hao đăp mpăn, nâp nâl. Wa Lương Văn Tự, Kruanh rmôt kan cà phê ca cao Việt Nam đă:

 ‘Rnôk phung he tâm rnglăp đah lam ntur neh ri nau tâm rlong tama nau kan cà phê ri hô ngăn, phung he mô knu\ng geh ăp ntu\k kan tăch rgâl Việt Nam ntul rlong nsum ma ăp ntu\k kan tăch rgala bah dak ba dih geh nau dơi lơn he âk ngăn mpeh tơm prăk ntu\k tăch yor ri ma nau tâm rnglăp ri phung he gay pơk mpông gay khân păng ân ntu\k kan bah phung he nê lah ă nau ntul rlong têh ma he gay geh nau rklaih”.

Rơh tâm nchră rơh aơ hôm ndơ\ luh âk nau kan gay n’hao nau gi\t, nchră tât nau mi\n mpeh nau kan bah ntu\k kan tuch tăm cà phê tâm nau rgâl mhe trôk nar n’hanh mbơh lor mpeh nau kan rgâl mhe  bah ntu\k kan tăch rgâl tâm n’hanh ba dih dak, nchră ăp nau kan gay tâm ndrih lơn [ư ti\ng nau nchrăp blau êng, blau nau kan mhe bah ăp nu\ih kan khoan học, nu\ih mât kan, nsum mpôl ntu\k kan tăch rgâl ndrel ăp rnăk [on lan. Ndrel đah nê Ngih dak lo\ mi\n gay [ư jêh ăp nau kan, nau [ư dơi n’hanh [ư ueh lơn gay hun hao nau kan  tuch tăm cà phê nâp nâl.

           Kơt mpôl hên le\ nkoch, nău tât khuch bah rgâl duh nđik trôk nar tât n’gâng kan tuch tăm lah nsum n’hanh n’gâng kan cà phê lah êng nar lơn ma kloh. Nău âk nu^h [on lan uănh khlay rnôk dja lah phâm [ư gay bah ir khuch khat tă bah rgâl duh nđik trôk nar lơh. Tâm nkô| way nkoch nar aơ, Tiến sĩ Trương Hồng, Viện khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên mbra njrăng đă kônh wa n’hanh băl mpôl du đêt kỹ thuật tăm mât chăm cà phê ta năp nău tât rgâl bah duh nđik trôk nar a[aơ.

            Hơi Tiến sĩ, rgâl duh nđik trôk nar a[aơ le\ phâm tât khuch nău kan mât chăm cà phê ta Tây Nguyên mêh?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Tât khuch bah rgâl duh nđik trôk nar tât nău kan mât chăm cà phê ta du đêt ntil kơt bah kơi aơ: Bôk năp, [ư jêng kro phang nar lơn ma hô. Tâl bar lah khuch tât săk geh n’hanh kah ue\h n’hanh [ư roh huach âk prăk do\ng kan, nt^t kơl ntuh kơl mpeh dak, ntuh kơl mpeh mât njrăng tu ndru\ng chuh sa. Tâm bar pe năm rlơ\ aơ tă khuch bah rgâl duh nđik trôk nar ri du đêt tu ndru\ng chuh sa mhe ntoh kơt kơt: bu jôp, rmiăt chuh play lơh khuch tơm cà phê…Le\ rngôch ăp ntil nău nê le\ khuch tât nău kan mât chăm cà phê ta Tây Nguyên lah nsum n’hanh Dak Lak lah êng.

            Ơ, ndr^ he phâm geh trong nkra gay bah ir khuch dja mêh hơi tiến sĩ?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Mpôl hên nkoch tât ăp trong nkra kỹ thuật âk lơn yor geh tât nu^h nu^h tăm cà phê. Lor bôk năp he do\ng ăp ntil cà phê an săk jêng ue\h, tâm di đah t^ng nkual, geh tât nău do\ng tơm dak. Nt^t kơt ăp ntil cà phê du\m r^ng n’hanh du\m nkai oi kơt ntil: TR4, TR5, TR7 do\ng an ăp ntu\k mô lăng to\ng dak to\; hôm ăp ntil TR8, TR9 he mbra tăm ăp ntu\k geh to\ng dak dơh lơn. Đah ăp ntu\k mô to\ng tơm dak to\, ri ăp ntil cà phê du\m nkai mbra kơl he klêh tâm khay wai kro nklăp tâm khay 1, khay 2. Rnôk dja t^ng nău way ri trôk nar dơh ue\h lơn an nău ih pâr n’hanh săk kah cà phê mbra ue\h lơn. Rlău ma nê rnôk tăm ntil cà phê du\m nkai ri he mbra hu\ch dơi 1 tơ\ to\ dak, mbra hu\ch bah ir roh huach prăk tuch tăm n’hanh lơn lah do\ng tơm dak geh nău tam lơn tâm rnôk rgâl duh nđik trôk nar a[aơ.

            Ơ, hơi tiến sỹ nău sơch ntil dja do\ng đah mir cà phê sreh tăm tay mô lah tăm mhe dơm. Ndr^ hôm đah ăp mir cà phê le\ an geh play âk jo\ năm ri he phâm [ư mêh?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Mpôl hên njrăng đă kônh wa tâm rnôk a[aơ ân tăm âk ntil tơm ta mir cà phê bah he ma ăp ntil tơm sa play geh rnoh khlay wa\ng sa âk, nt^t kơt: Tơm Sầu riêng, bơ, tiêu…Yơn lah kônh wa njrăng tăm rlu\ ta rnoh srang tâm di ri he mơ ns^t geh play du\t âk an 2 ntil tơm. Đah tơm bơ mô lah sầu riêng he mbra tăm rlu\ nklăp 80 tơm tât 90 tơm 1ha cà phê. Ăp jêh geh gu\ m^n bah mpôl hên an saơ lah tăm rlu\ tơm sa play ta mir cà phê mbra kơi ntop hao tay nău geh wa\ng sa nklăp 50- 60% rđ^l đah tăm êng du ntil ndơ, kơl [on lan ns^t geh wa\ng sa đăp mpăn, jo\ jong. Lơn lah ăp mir cà phê dơi tăm rlu\ ri n’hâm sial neh ntu ta mir ue\h lơn, kơl tơm hao jêng dăng lơn n’hanh mbra ntoch jong nar rvăch to\, kơl mpêt nkrem âk tơ\ to\ n’hanh do\ng tơm dak geh nău tam lơn.

            Rlău ma nkô| nău ntil, tăm rlu\ ăp ntil tơm ta mir cà phê ri he moh nkô| nău uănh khlay gay bah ir tât khuch bah trôk nar lơh mêh?

            Tiến sĩ Trương Hồng: He mbra do\ng du đêt trong nkra kỹ thuật êng [a [a\ geh nău ntop kơl, nt^t kơt do\ng rêng [ư mât uănh tơm tăm rgum an cà phê, jêng lah do\ng kon ntil ue\h jêng gay n’hao nău dơi ât rdâng, bar lah tăm tâm rlu\, poh phân tâm di, to\ dak bah trong mpêt nkrem, nkre đah mât njrăng tu ndru\ng chuh sa rgum. Ri le\ rngôch ăp trong nkra dja he ân do\ng ăp kôp mbra ns^t geh nău tam lơn; hôm lah do\ng nchah nchrai ri nău ns^t nău tam mbra mô âk.

            Ơ, dăn lah ue\h tiến sỹ Trương Hồng!

            Nu^h nchih rblang: Điểu Thân n’hanh H’Thi