VOV4.Mnông: Đah ăp nău tă geh kan bâh nău ngăn mô lah kơt nti bâh âk ntu\k kan êng, âk [on lank an lo\ mir le\ g^t ăp ntrong kan tâm di đah nău rêh jêng bâh tơm tăm bâh nău mât tăm n’hanh mât tơm tiu. Phóng viên nkô| way nkoch mpeh nău tă g^t tăm tiu bâh nu^h [on lan ta nkuăl Cư Kuin, n’gor Daklak.

            Rnăk vâl nô Đặng Văn Thạch ta thôn 6, xã Ea Bhôk, nkuăl Cư Kuin, n’gor Daklak geh 1 ha tăm tiu. Lôch âk năm tăm n’hanh mât tơm tiu. Nô Thạch tă geh nău g^t, nău ntop ndơ kah ta rơh tiu ntơm geh kao, kơn play du\t khlăy yơn nău njrăng kh^t ngăch kh^t mbrơi  lah du\t jêr njrăng

            “ A[aơ nău gâp m^n ua\nh ne\ lah tât a[aơ lăp ta khay mih hôm gâp rvê ngăn lah nău kh^t ngăch kh^t mbrơi. Nkre lah a[aơ trôk nar ntru\nh tât 70% hôm n’hanh a[aơ gâp u\ch rgum rong play r^ kanu\ng geh nău poh phân an tâm di dơm”.

            Le\ geh âk năm tăm n’hanh mât tơm tiu, yơn yuh Hồ Trần Kim Chi, ta thôn 3, xã Drai Bhăng, nkuăl Cư Kuin, n’gor Daklak hôm nha du\t rvê an mir tơm geh bu tuh, ngăn lah ta khay mih. Yor ne\, ăp ntrong kan mpeh kĩ thuật way geh yuh Chi ua\nh khlăy, ngăn lah ăp ntrong do\ng ăp ntil dak si hoá học gay ma puh ngăch an mir tiu rnôk geh bu tuh.

            “Rnôk khay mih tât gâp klach ngăn lah kao, luh kao ma trôk nar mô ueh r^ dơh ngăn ru\ng, jêng mô săk play. Tal 2 đo\ng lah way geh bu chuh ta bôk n’ha nse jêng bluh. Tal 3 lah but uh chữ T, gâp klach puh dak si mô di rơh mbra [ư an kao mô ho\ năn kơn play, jêng play mô ueh”.

            Hôm đah wa Đặng Văn Cường, ta thôn 6, xã Ea Bhôk, nkuăl Cư Kuin pah kan nsrôih tât chop mir ba n’hanh ua\nh njrăng ăp ntrong kan mât săm lah ntrong kan jo\ jong đah mir tơm. Wa Cường an g^t, kanu\ng geh [ư kơt ne\ r^ mơ geh dơi bah ir nău bu  tuh.

            “ Năm aơ mih âk, n’hanh rơh aơ r^ nău tiu kh^t ngăch kh^t mbrơi hun hao dăng, jêng lah an geh ntrong kan mhâm [ư gay ma lơi an geh nău but uh ma he mô dơi ngăch săm bah mbra [ư khuch tre\ lam âk tât tơm êng”.

            Rnăk vâl nô Trần Văn Xanh, ta thôn 8, xã Ea Bhôk, nkuăl Cư Kuin geh rlău 1 rbăn n’gâng tiu, tâm ne\ geh bơi tât 500 n’gâng tăm năm tal 4 le\ ntơm lêh play. Saơ âk rnăk [on lan dăch ne\ do\ng tơm cao su [ư jro\ng tiu jêng wa kơt đo\ng đah du đê| rnoh neh mhe tăm bâh rnăk vâl nơm. Wa Xanh an g^t, tâm ba năp nơh wa hôm nha mât chăm ueh, do\ng kơt ăp ntrong kan kĩ thuật le\ geh mbơh nt^m n’hanh knơm ta nău kan bâh ăp nu^h ba năp. Yơn lah, bâh năm e tât a[aơ ta mir tơm bâh rnăk wa le\ geh rlău 100 jrong tiu kh^t. du đê| tơm êng dôl ntơm kh^t ru\ng đo\ng [ư an wa Xanh du\t rvê joi ăp ntrong kan , ăp ntil dak si gay ma săm.

            “ Ê ho\ geh nu^h kan mbơh lah tăm tiu ta tơm cao su geh nău ueh jêng. yơn nău ngăn rlău ma [on lan r^ le\ geh du đê| ntu\k [ư geh nău dơi đo\ng. kơt mir gâp aơ r^ kh^t yơn lah du đê| ntu\k êng mô kh^t. nău way ta aơ r^ geh kh^t 100 n’gâng tiu ê ho\ g^t na nê| nkô| nău , yơn lah geh nu^h ta aơ tăm 1,2ha r^ ueh jêng đo\ng”.

            Hôm wa Đào Xuân Hùng, ta thôn 3, xã Ea Bhôk, nkuăl Cư Kuin, lôch âk tơ\ hăn kơt nti nău kan bâh âk rnăk tăm tiu r^ saơ du\t rvê, yor lah t^ng wa saơ, ndrel d until, du nău mât chăm yơn lah nău geh ta ăp mir mô tâm ban. Kơt ne\ nău aơ lah yor ntil mô lah yor neh. Wa le\ njôt nău aơ hăn ôp yơn lah ê ho\ geh nău mbơh rblang tâm di an nău păng dôl ma w^ we\ ne\.

            “ {a [a hăn ua\nh mir tiu r^ gâp saơ, geh ăp mir ndrel 1 ntil tăm ma geh ăp mir r^ tât rnôk geh play păng play tâm ban ăp năm. Yơn geh ăp mir năm aơ play tât năm ba kô mô play ma nău mât chăm, poh dak si, phân tâm ban đo\ng.

            A[aơ, yor nău tât bâh rgâl trôk nar mih sial, jêng nău mât tăm tơm tăm bâh [on lan mâp âk nău jêr jo\t lơn yor lah nău bu tuh ăp nar lơ ma ntoh âk n’hanh jêr njrăng. Yor ne\, tam eng nău ua\nh kơt ăp nău kan bâh ăp nu^h kan hăn bôk năp r^ nău joi nău mbơh bâh ăp nu^h kan khoa học lah du\t khlay gay ma [on lan geh tay nău g^t vât mhe tâm ntrong mât chăm mir tơm an hun hao nâp nâl.

Khay mih lah rnôk tơm cà phê, tiêu hao jêng dăng le\ mpeh têh n’hanh ndơ sa kah. Aơ lah rnôk ntoh luh âk ntil tu ndru\ng chuh sa n’ging tơm n’hanh play bah tơm. Lah mô ngăch nkra bah n’hanh njrăng n’gang ăp ntil bu tuh dja ri săk geh n’hanh kah ue\h mir tơm geh tât khuch du\t têh.

            T^ng Thạc sĩ  Phạm Công Trí, tơm tiêu lah ntil tơm luh bah n’hâm tơm bri jêng u\ch geh măt nar lăp đêt, jêng ân geh tơm nku\m n’hâm nkre re gay tâm pă nău dơi luh kao kơn play bah tơm tiêu. Bah meng nê nkual neh tăm tơm tiêu ân mât l’^t răm ue\h tâm khay wai, soăt dak tâm khay mih. Yơn lah tât a[aơ geh mô đêt nu^h tăm tơm tiêu mô g^t nău dja jêng âk neh tăm tơm tiêu mô geh tơm nku\m n’hâm. Mô dơn nê ma hôm tăm ta ntu\k bri rđu\ng, ngâr dak jêng tât way geh bu tuh kh^t ngăch kh^t mbrơi, ôm kô| reh kruănh lha đo\ng…a[aơ dôl lah khay mih, tâm rnôk mât chăm tơm tiêu, kônh wa ân njrăng rkeh n’ging tơm nku\m n’hâm tâm di gay dơh an nău hao jêng bah mir tơm.

            Rnôk dja lah rnôk tâm pă măt nar lăp bah tơm nku\m n’hâm du\t khlay đăp mpăn du rnoh nku\m n’hâm dah găp gay an tơm hao jêng dăng n’hanh der bah ăp ntil bu tuh ntoh luh. Du đêt rnăk hôm rkeh lăn lôn ir [ư tơm duh nar ndal n’hanh he saơ lah tâm rnôk trôk nar geh rnôk mih rnôk nar ndal lah mir tơm geh rkeh lôn le\ tơm nku\m n’hâm ri mbra khuch tât nău nsiăp play bah tơm cà phê, n’hanh tơm tiêu mbra geh ru\ng ryôk du\t hô jêng nkô| nău dja ân du\t njrăng n’hanh he saơ nău nđik ndal [ư an tơm bơ booth năm aơ luh đêt play đo\ng mô lah mô dơi luh play. Jêng trôk nar duh nđik ndal ri tơm nku\m n’hâm geh nău tam. Jêng nkô| nău rkeh n’ging lha tơm nku\m n’hâm kônh wa ân njrăng tâm di dah găp.

            Ndrel đah nău nku\m n’hâm, pih ta mir lah nkô| nău kônh wa ân njrăng tâm khay mih đo\ng, pih dja hao jêng du\t ngăch. Yơn lah, t^ng thạc sĩ Phạm Công Trí, rgâl bah nsrôih lơh kloh bah tơm pih nkrum dja ma ăp ntil dak si nkh^t pih ri kônh wa ân do\ng soan jik gay bah ir tât khuch mir tơm.

            Mpeh dăp pih nkrum tâm mir ri a[aơ lah rnôk n’gul khay mih ri du\t âk nu^h [on lan way t^ng “miăk pih” jêng nsrôih jik an kloh pih tâm mir, jêng măt neh mô hôm pih đo\ng ôh, yơn i ngăn trong [ư nê mô ue\h. Ta mir, tâm ntu tơm ri he [ư kloh pih gay poh phân to\ dak yơn ta kalơ mbor ri kônh wa ân kreh pih an tay n’gu tơm ta du rnoh nê nơh gay đăp mpăn an nău mât dak gay nkra nkô| nău tuch tăm mât njrăng an mir tiêu lơn lah lơh kloh pih tât tơm.

            Êng tâm khay mih bu ro\ sa reh n’hanh mbr^ng sêt ntoh luh hô, du\t dơh lăp sa tâm ăp reh bah tơm tiêu. Lah mô njrăng ngăch tơm tiêu mbra kh^t ruh.

            Nău way tơm tiêu bu ro\ sa reh ri păng mbra môr reh mô lah ôm reh ri jêng tât ntưp nkre mbr^ng sêt tuh, jêng khuch tât reh hô n’hanh nău dơi rhôp sa dak kah bah neh du\t đêt. Jêng, gay dâk hao jêng tay tơm tiêu ri nău he njrăng n’gang bu ro\ sa reh n’hanh njrăng n’gang mbr^ng sêt ntưp rêng lah du\t n’hâm khlay gay s^t tay soan rhôp an tơm n’hanh bah ir geh nău roh tâm ban ndơ sa kah ri tơm mơ dơi sa.

            N’hanh tâm rnôk reh dôl ma sôt khap kơt nê| ma he poh âk phân hoá học, lah he poh ăp ntil phân công nghệ đêt ri geh ma nău ji rât reh lơn ma hô jêng rnôk reh ma le\ geh khuch kơt nê| ri kônh wa ân sơch ăp ntil phân trung tính n’hanh kah khlay lơn n’hanh poh đah rnoh hu\ch đêt. Mbra poh dah n’gul rnoh âk phân ngăn yơn n’hao âk tơ\ poh gay ndơ sa kah rgum to\ng yơn rnoh kât phân ăp tơ\ poh mbra dơi sât dak âk. Kơt nê| ri nău tât khuch mbra hu\ch, đah tơm tiêu lah he mô săm dơi bu ro\ sa reh n’hanh he mô lơh an păng luh reh âk tay ri he mô dơn [ư lơn ma roh hoach âk phân poh ma mpeh jo\ jong mbra [ư an mir tơm ru\t kh^t n’hanh ru\ng play n’hanh hu\ch geh âk play.

            Ndrel đah nău njrăng n’gang tu ndru\ng chuh sa ri mât uănh ndơ sa kah lah nkô| nău khlay n’glêh an tât săk geh mir tơm đo\ng. Đah ăp ntil tơm tăm jo\ năm kơt cà phê mô lah tiêu ri nău poh phân tâm di n’hanh di trong lah ndơ đăp mpăn an ue\h jêng n’hanh săk geh âk an mir tơm.

            Mpeh poh phân lah ngoăy tâm ăp trong kan dơi uănh lah n’glêh an du\t têh tât săk geh bah cà phê n’hanh tiêu n’hanh lah ngoăy tâm ăp trong kan ma kônh wa roh huach du\t âk prăk kaih đo\ng. yơn lah, geh rnôk trong kan dja lah du ntil pêh bar tun lah kônh wa poh di ri mir tơm hao jêng ue\h. lah poh mô di ri nău tât khuch gu\ ta năp măt d^l. kônh wa njrăng a[aơ nkô| nău hữu cơ rmu\ ôm nkre đah ăp ntil vi sinh tâm rdil ân do\ng di rnoh gay neh dơi ue\h jêng, reh đăp mpăn n’hanh tâm rdil đah ăp ntil bu ro\ sa reh n’hanh âm o sa reh lah du nău ma kônh wa du\t njrăng yor geh reh păng dăng, neh ue\h jêng ri nău kan mât chăm mơ dơi dơh, nău geh wa\ng sa n’hanh săk geh play mơ dơi đăp mpăn.

Nu^h nchih rblang: Điểu Thân n’hanh Thị Đoắt