VOV4.Mnông:  A[aơ Tây Nguyên dôl ta khay wai, trôk nar mô ueh lăng [ư an nău bu tuh lơ ma ntoh âk ta mir cà phê ta n’gor Daknông.

Ta n’gul khay wai Tây Nguyên duh n’heng, nău du\t dơh saơ lah ta âk mir cà phê lah ăp n’ha le\ rgâl jêng êr, mir tơm jêng kro hoănh, mô hôm ueh nđir. Nău du\t nkah lah, mô dơn ta mir cà phê jo\ năm, ma nđâp ăp mir cà phê mhe ntơm pe\ play geh ntoh nău kơt aơ đo\ng, ngăn lah ăp mir an nău geh âk tâm yan mhe nơh. Kơt rnăk wa Hoàng Thị Tươi ta xã Nhân Cơ, nkuăl Dak Rlâp, đah 5 ha cà ohê, yan mhe nơh geh 20 tấn rnglăy, jêng âk tơm ta mir le\ mô hôm dăng. Gay ma ndâk nsơm tay, kơl an tơm geh dơi rong play nse, mât đăp mpăn nău geh ta yan ba kơi, wa Tươi dôl rgum to\ dak, poh phân.“Rnăk vâl gâp r^ ta khay wai r^ lôch lêh play lah gâp koh n’g^ng lôch ne\ to\ dak dâl. Lôch lêh play dôl ta khay wai, neh đang jêng gâp poh phân mô dơi jêng lah gâp to\ dak du tơ\ [ât an neh l’^t, lôch ne\ mơ te\ phân n’hanh to\ dak tay. Dak bôk năp gâp to\ mô ir âk, tât to\ rơh 2 mơ to\ mbe\ an păng lăp dak”.

Ndrel đah nău ndơ kah an tơm, cà phê rnôk aơ an geh tâm rdâng đah du đê| ntil bu tuh. Đah mir tơm bâh wa Hoàng Thị Hương, xã Nhân Cơ, r^ ne\ lah nău bu tuh mbr^ng.

Ta năp têt, bu tuh mbr^ng gu\ rgum du ntu\k n’hanh djrôp sa ăp ntu\k nse bâh tơm kơt lah: n’ha, nsur nse, nkong kao, nkong play. Du\t lap, wa Hương ngăch saơ, njrăng săm jêng cà phê mô geh ru\ng play nse:“Năm e nơh mir jay gâp geh ntoh bu tuh mbr^ng, jay gâp [a [ơ hăn tât chop mir gay ma ua\nh geh bu tuh mbr^ng đo\ng lah mô gay ma dơi ngăch njrăng. Nău bu  tuh tơm du\t âk đo\ng, mpôl hên [a [ơ hăn ua\nh gay ma ngăch njrăng săm”.

Rlău ma nău bu tuh mbr^ng, tâm khay wai aơ, du đê| ntil bu  tuh êng geh ntoh ta tơm cà phê kơt lah: tu lôk tơm, mbr^ng gu\h, mbr^ng krăk, tảo gur, sêt gur…lah tơm geh bu  tuh hô mbra ru\ng n’ha, mô dơi djrôp sa ndơ kah jêng tât mô dơi kơn play. Bâh ăp nău tât khuch kơt ne\ jêng nău [a [ơ hăn chop ua\nh mir, ngăch saơ nău bu  tuh n’hanh geh trong njrăng săm lah nău ma [on lank an lo\ mir an geh mât ua\nh ta rơh aơ.

Thạc sĩ Phạm Công Trí, Viện khoa học kĩ thuật Nông lâm nghiệp Tây Nguyên mbơh nti kloh lơn mpeh trong njrăng n’găng rđiăt n’hanh mât chăm cà phê tâm rnôk khay wai.

            Ơi Thạc sĩ. Tâm khay wai ri nô nău bu tuh tơm cà phê mhâm geh nău tât mêh?

            ThS Phạm Công Trí: He saơ lah khay wai bol ma tu ndru\ng chuh sa mô lăng hô kơt khay mih yơn tâm rnôk rgâl trôk nar krit djơh, ntuh kơl geh trong r[o\ng hao, rnoh khlay ndơ tuch tăm mô lăng khlay ngăn, ri kônh wa rvê mpeh du rnoh mât chăm, njrăng uănh tu ndru\ng chuh sa mhâm [ư an geh nău tam đah rnoh prăk do\ng đêt. Tơm cà phê khay wai geh du\t âk tu ndru\ng chuh sa, yơn lah đah tu ndru\ng chuh sa kônh wa njrăng lah ăp ntil rđiăt. Nt^t kơt rđiăt nse, s^ch guh, s^ch ư\r, rđiăt rsap jrêng ri mbra tuh khuch tât rku\m kao, rku\m play, nkong play. Lah he njrăng n’gang ue\h ri mbra mô jêng nuh srê n’hanh mô khuch tât săk geh âk play. Yơn lah he mô mât njrăng ue\h ri tu ndru\ng chuh sa n’hanh rđiăt tuh lơh khuch play mô dơi hao têh. Mô dơn nê an têl tay sôp khap rnôk khay mih tât ăp mbr^ng sêt mbra lăp sa n’hanh [ư an mir tơm hu\ch săk geh du\t hô.

            Ơi thạc sỹ. rnôk saơ rđiăt krêp  ri kônh wa mhâm lơh gay ma ntưp rêng lam mêh?

            ThS Phạm Công Trí: Du đêt kônh wa m^n njrăng n’gang ri puh lam, aơ lah du nău m^n mô ho\ ăp to\ng. Nău puh lam dak si ndru\ng ta mir tơm mô dơn lơh roh nău tâm ban ndơ gu\ rêh, lơh kh^t ngonh lêr ue\h sa ndru\ng rđiăt ri geh ma nău lơn ntoh luh têh lơn. He puh kơt nê lơh chraI nău ton mât njrăng si tăm tâm mât chăm cà phê bah Việt Nam. Jêng kônh wa ân groi nđôi tơm tăm, rnôk tơm geh rđiăt ngăn ri he mơ puh, he mô puh dak si njrăng n’gang rđiăt.

            Khay wai n’huk way krêp tâm tơm cà phê. Rnôk hăn chop mir ma saơ lha l^t ue\h, mô geh krêp n’huk djơh ri tơm nê geh rđiăt yor dak chrach rđiăt [ư l^t lha. Đah ăp tơm dja he puh ăp ntil dak si way puh rđiăt, rđiăt mbra bah, mô kâp puh lam mir

            Rơh tâl bar saơ rđiăt ri he saơ geh buh n’glang, ta tơm geh ăp kon rđiăt mô lah ngonh. Rnôk dja ri jru lơn jêng kônh wa mbra puh 1 tơ\ n’hanh puh tay tâl 2 lôch 10 tât 15 nar, gay nkh^t tơm lơh khuch n’hanh tăp păng. Nkhêp geh rđiăt ho\ lơh tơm jêng nđôch ri âk nu^h so\k le\ ma dak si mbr^ng sêt, dak si ndru\ng tâm pot nsum mô lah mpli đah dak pring u\nh he puh, ri trong nkra nê mô tâm di. Ngăn ma lah lôch rnôk do\ng dak si săm rđiăt, s^ch nse kh^t ri lôch bar pe tơ\ to\ lah krêp nđôch mbra kloh le\.

            May mbra njrăng đă n’hanh moh ndơ ntru\t nsôr đah kônh wa tâm mât chăm cà phê tâm rơh dja mêh?

            ThS Phạm Công Trí: Mpôl hên njrăng đă lah tâm khay wai he puh êng t^ng ntu\k ăp ntil rđiăt, mô puh lam mir. Rlău ma nê kônh wa njrăng đă tay du đêt mpeh khay wai lah ăp mir cà phê kro ranh, ăp mir cà phê sreh tăm tay lah he to\ dak âk ir, rnoh l’^t mbe\ tâm neh rlău ir nău u\ch geh bah tơm mô dơn [ư mpu\ng dak, ma hôm rđiăt lăp tât reh, mô lah bu ro\ sa reh, mbr^ng sêt ôm reh đo\ng; ri kônh wa njrăng uănh nău ôm reh êr lha. He ân n’hu\ch rnoh dak to\ ri tơm cà phê mơ bah ôm reh, bu tuh ta reh, ri nău mât chăm mir bah he mơ dơh ue\h lơn.

            Ơ dăn lah ue\h wa!