VOV4.M’nông: Rơh dăch aơ, bah năp nau tât bah bri mih nar rgâl yan [ư nau mât chăm tơm tăm bah kônh wa mâp nau jêr lơn n’hanh mra tât âk nau khuch, rnơm kơt ti\ng  ngăn ăp nau mât chăm ti\ng nau nkah bah n’gâng kan ma âk mir tơm tăm ta Dak Lak ho\ n’huch ngăn geh âk nau khuch yor sêt lơh, đăp mpăn nau tuch tăm, rgop nau n’hao nau rêh ân [on lan.

            Rnăk yuh Đinh Thị Nga, ta xã Ea Yông, nkuăl Krông Pách n’gor Dak Lak geh du ha tơm cà phê n’hanh rlau 120 tơm sầu riêng tăm nsum, tâm nê, âk ngăn lah tơm sầu riêng ho\ geh pe\ play jo\ năm. A[aơ, tơm sầu riêng bah yuh geh uănh lah nau leo nsi\t ngăn ân rnăk vâl, đah nau geh ntơm 600-700 rkeh/năm. Yuh ân gi\t, ntơm rnôk tăm sầu riêng tât rnôk aơ, rnăk yuh mro  [ư ti\ng nau kan mât chăm yor Công ty cà phê Phước An jao ân. Mhe aơ, yuh Nga hôm ntru\nh nau mât chăm mir bah nơm ti\ng VietGap đah nau u\ch n’huch dêh ngăn ăp nau tât khuch mpeh đăp mpăn kloh ueh ndơ tơm ân play sầu riêng rnôk tăch luh. Yuh Đinh Thị Nga ngơi:

 ‘Ntơm rnôk tăm sầu riêng nsum dah cà phê tât rnôk aơ, gâp mro [ư ti\ng nau poh phân puh dak si, koh n’ging tâm di khlay n’hanh tâm di rnoh, uănh khlay tâm nau mât chăm ân tơm yơn mô geh ti\ng nau geh âk, bol ma nau geh đê| lơn rđil đah ăp mir êng ta aơ yơn lah păng đăp mpăn nau kah play ko\ kơt lah n’hâm dăng bah tơm, gâp tăng lah mât chăm sầu riêng ti\ng VietGap mra n’huch oi nau trok tâm yơn lah leo săk rnglay văng sa jo\ jong ân mir tơm tăm”.

Ti\ng wa Ngô Xuân Tam, xã Ea Yông, nkuăl Krông Pách, mât chăm cà phê a[aơ mô hôm ti\ng nau ơm, [ư ti\ng nau u\ch ma gay kơt ti\ng ăp nau nchrăp mâ chăm ti\ng nau mbơh bah cán bộ nti\m đă. Ndrel đah nê lah tăm srah âk ntil tơm tâm mir gay geh ntuk ntu âk ntil, nkre kơl tơm dơi rdâng đah bu tuh nkre n’hao nau săk geh ân rnăk vâl. Wa Ngô Xuân Tam, ngơi:

 ‘Bri mih nar a[aơ ri rgâl âk ngăn rđil ntơm nơh, yor ri ma tơm cà phê mô ti\ng nau geh kơt ntơm nơh. Yor ri, nu\ih mât chăm ân mir tơm gay uănh ăp ntil tơm êng nkre. A[aơ, tơm sa play geh sầu riêng ndrel [ơ, lah mir têh ri tăm tay tơm tiêu ri mư leo nsi\t nau săk geh tâm du blah neh”.

Ntoh ngăn du ntu\k geh [ư ti\ng nau mât chăm êng lah nô Trần Trung Quyết, ta xã Cư Bao, nkuăl têh Buôn Hồ. Uănh mir tiêu jêng n’ir, âk play bah rnăk nô ăp nu\ih ko\ rnê. Nô Quyết ân gi\t, gay ân geh mir hun hao jêng nâp êng nau u\ch khlay bôk năp lah neh kloh ri tơm ntil gay jêng tâm rnôk mât chăm mô dơi nsing âk tâm phân n’hanh dak si mât tơm tăm, mô ti\ng nau geh jêng ta ntu\k tăch:

 ‘Ntơm bôk năp gâp mât chăm ri poh âk ngăn phân hữu cơ yơn mô dơi do\ng âk phân hoá học. Lah poh phân ach ndrôk âk ri he gay ndum lor. Păng mra [ư lêk le\ ăp  ndơ tâm nê ri mư he dơi poh, mô dơi dah ma poh phân ăch ndrôk rnôk ê geh ndum, kơt ri mra mô đăp mpăn, nơih geh bu tuh tơm tiêu. Dak si mât chăm tơm tăm ri bnơm poh yơn ân tâm ban. Phung he njrăng ngăn, mô dơi kâp tât rnôk geh bu tuh di\ng chăm ri mô ueh ôh”.

Ngăn ân saơ, nau kan tăm, mât chăm n’hanh pe\ lih tơm tăm du ntrong tâm ban ri lah nau njrăng der geh nau bu lơh khuch âk ngăn. Ngăn lah tâm rnôk bri mih nar tât ndal kơt a[aơ. Yor mô geh ntil dak si njrăng bu tuh  tam ngăn đah nau njrăng lor ân tơm tăm. Yor ri, n’gâng kan tuch tăm nkah ăp nkuăl gay n’hao lơn tay nau kan nkoch trêng mpeh nau kan nâp nâl tâm nê uănh khlay tât nau mât chăm nau tăm, tăm tơm nku\m n’hâm, [ư bri rdâng sial, rgâl ân mir tăm tâm ban đah nau rgâl trok nar ân ăp mir tơm ân bah nau khuch khat.

       Nău tât khuch bah rgâl duh nđik trôk nar tât n’gâng kan tuch tăm lah nsum n’hanh n’gâng kan cà phê lah êng nar lơn ma mpơl kloh. Nău du\t âk nu^h [on lan kan lo\ mir uănh khlay rnôk dja lah phâm [ư gay bah ir tât khuch bah rgâl duh nđik trôk nar. Tâm nkô| way nkoch nar aơ, thạc sĩ Phạm Công Trí, Viện khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên mbra njrăng đă kônh wa n’hanh băl mpôl du đêt kỹ thuật tăm mât chăm cà phê ta năp nău tât bah rgâl duh nđik trôk nar a[aơ.

            Ơi thạc sĩ Phạm Công Trí, nô nău trôk nar năm aơ khuch tât nău mât chăm tơm tăm lah nsum n’hanh tơm cà phê lah êng phâm mêh?

            Thạc sĩ Phạm Công Trí: Năm 2017 lah du năm jêr nchroh nô nău trôk nar đo\ng. yơn lah, le\ rngôch ăp nu^h rnâng kan tuch tăm tâm ban u\ch du nău lah: năm aơ trôk nar rgâl rlău năm e nơh. A[aơ nău du\t rvê đah ăp ntil tơm tăm jong nar kơt tiêu, cà phê ta Tây Nguyên nê lah tơm u\ch geh nar duh gay luh mu\n kao, yơn mih ntoch jong n’hanh bri nđik ndal tâm bah ri aơ nơh lah ngoăy tâm ăp nkô| [ư jêng tu ndru\ng chuh sa, khuch tât săk dăng bah tơm tăm. Năm aơ, mpôl hên m^n lah mô dơn ăp nu^h mât bôk kan, ăp nu^h khoa học ma nu^h [on lan kan lo\ mir he ân du\t njrăng gay ntuh kơl du\t ue\h, nchrăp ăp trong kỹ thuật gay hu\ch bah du\t đêt khuch khat tă bah rgâl duh nđik trôk nar lơh.

            A[aơ dôl lah khay wai Tây Nguyên, thạc sĩ moh geh nău njrăng đă đah nu^h [on lan rnôk do\ng tơm dak to\ tâm rnôk trôk nar duh kơt a[aơ mêh?

            Thạc sĩ Phạm Công Trí: Nău to\ mpêt nkrem dak tâm di, do\ng an geh nău tam tơm dak nha lah nău ma he ân m^n tât đo\ng. Yor tơm dak nar lơn ma kroh khar, jêng he ân lơi d^ng njău ma saơ geh âk dak ma to\ lir lar. Rlău ma nê he ân saơ lah păng mbra geh tât pih nkrum. Bol ma ăp năm ntơm nơh rnôk rdâng lơh duh phang, n’gâng kan tuch tăm le\ mbơh njrăng lor kônh wa lah tăm âk ntil tơm. Nău dja he le\ [ư dơi, yơn lah năm aơ bol ma trôk nar păng bah ir duh phang hô ri he nha u\ch kônh wa mât ue\h tay n’hanh kơi ntop tăm tơm nku\m n’hâm đo\ng, tơm nkrum ue\h lơn, gay he njrăng n’gang phu\t sial tâm ban kơt njrăng an ăp năm bah kơi trôk nar rgâl. Lah năm aơ he thơ tha đah tơm nku\m n’hâm ri rnôk sial rvoănh brông ntô| mô lah trôk nar duh phang ndal ri he mô năn lơh ndal. Aơ lah rnôk nu^h [on lan kan lo\ mir du\t njrăng.

            Tâm khay dja ăp năm âk mir le\ to\ rơh bar rơh pe, yơn năm aơ âk mir cà phê hôm mô ho\ luh mu\n kao le\ ơm. Ndr^ thạc sĩ moh geh nău njrăng đă an kônh wa mêh?

            Thạc sĩ Phạm Công Trí: Njrăng đă bah Viện Tây Nguyên lah he to\ dak t^ng nău u\ch geh bah tơm, t^ng uănh saơ săk tơm mô di nsing tâm năm khay. A[aơ trôk nar dôl nđik, tơm nha hôm nđ^r ri he nha an tơm luh mu\n kao le\ đo\ng. Tât rnôk tơm cà phê le\ luh mu\n kao ăp to\ng n’hanh ntơm nhop lha tă bah mô to\ng dak ri rnôk nê he mơ to\ . ndr^, rnoh kao hôm [a [a\ mbra dang n’hanh di tât rnoh u\ch geh. Hôm lah he to\ dak rnôk kao dang mbra dang nse ri rnoh play mbra du\t đêt. Rlău ma nău weh ma máy ri he ân hăn uănh ma măt mir tơm đo\ng. Kônh wa saơ nar măng cà phê nha nđ^r đo\ng jêng lah tơm mô ho\ u\ch geh dak. Ôi luh saơ cà phê nđ^r ue\h tât nu\ng nar saơ tôi tôi, mô to\ng dak, nê lah rnôk du\t ue\h gay to\ rơh 2. Lôch rơh tâl 2 let năp, he to\ t^ng nău way ăp năm. Ta rnôk dja kônh wa ân uănh mir tơm to\ an di năm khay gay der bah kao geh nse.

            Ơ, ndr^ nău u\ch geh ndơ sa kah an tơm cà phê ta rnôk dja ri phâm mêh hơi thạc sỹ?

            Thạc sĩ Phạm Công Trí: Âk nu^h m^n lah djăt ma to\ dak ri ân poh phân, yơn i ngăn lah to\ dak lor bôk năp he mô kâp poh phân ôh, an kao dah ro\ng dang êng n’hanh lăp mbach kao ue\h. He ân puh ăp ntil phân poh lha way do\ng an tơm cà phê gay păng kơi ntop ndơ sa kah, ât rdâng dơi đah duh phang n’hanh bri nđik gay luh mu\n kao ue\h. a[aơ tơm cà phê dôl nđik mô saơ mpơl mha êng mpeh ndơ sa kah, yơn he ân mât tay rnoh phân poh tâm di t^ng nău njrăng đă bah n’gâng kan tuch tăm đo\ng. Lah năm aơ he saơ trôk nar mô ir duh phang ngăn ma thơ tha nău mât chăm phân poh, mô dơn nê lah geh du đêt rnăk geh trong r[o\ng poh âk phâm đạm, ri rnôk mâp trôk duh tơm cà phê mbra mô dơi bên đah rgâl duh nđik trôk nar ri mbra lah du nău khuch khat têh. Jêng, bol ma trôk nar a[aơ geh dơh ue\h lơn, nđik lơn du đêt, ri he ân nchrăp rdâng lơh đah kro phang bah Tây Nguyên.

            Ơ, dăn lah ue\h thạc sĩ Phạm Công Trí!

Nu^h nchih rblang: Điểu Thân n’hanh H’Thi