T^ng uănh lah bah Chi cục Thuỷ lợi n’gor Dak Lak, nu nău rnoh dak ta ăp dak me, dak diăng ta lam n’gor lvang bôk yan wai năm 2014-2015 hôm e ta rnoh đêt lơn âk năm yor yan mih lôch ơm lơn. A[aơ, ăp n’glău n’gâr dak têh ntơm dơi geh rnoh vê| nkra, êng n’glău Vụ Bổn knu\ng geh 70% n’hanh n’glău Buôn Triết 60% nkôp đah rnoh dak hao. Ăp n’glău jêt n’hanh dah găp ta ăp nkuăl Ea H’leo, Ea Kar, M’Drak n’hanh Krông Pach geh âk n’glău mô ho\ dơi geh tong dak hao. Rnoh dak mu\r hôm e ta rnoh đêt n’hanh dơi geh hu\ch ngăch tâm rnôk do\ng to\ dak. Ta năp nu nău aơ, Chi cục Thuỷ lợi n’gor Dak Lak le\ mbơh [ư âk trong kơt nkra, koăi rwach n’hor dak đăp mpăn n’hong hoch dak ta ăp trong n’hor dak to\; đă ăp nkuăl rgum srih tăm di yan, nkre ndâk njêng nar to\ na nê| an t^ng ăp nkual srih tăm gay dơh an nău to\ n’hanh ntêm nkrem dak.

 

Âk mir tơm lan ta nkuăl [on têh Đà Lạt n’gor Lâm Đồng dôl luh kao bol ma hôm rlau 3 khay đo\ng mư tât tết năm mhe 2015. Ti\ng âk nu\ih tăm lan ta Đà Lạt, nkô| [ư tơm kao aơ luh kao ơm lah yor bri mih, nar ta Đà Lạt duh lơn ăp năm ba năp nê. Êp nê, nau 2 khay 9 âm lịch ko\ lah nkô| [ư kao luh mô tâm di rơh tết. Ti\ng nau nchroh bah nu\ih tăm lan, Tết năm aơ ntil kao aơ nchrăp mra mô âk, rnoh ko\ ti\ng nê ma hao khlay./.

 

N’gâng kan tuch tăm mât rong n’hanh hun hao gưl n’gor Dak Lak an g^t, tât a[aơ, ta lam n’gor le\ bơi 41.000 rnăk [on lan râng tăm cà phê geh kơp dơn, đah ding le\ rnoh neh rlău 61.000ha. Tâm ne\, cà phê kơp dơn UTZ Certifed lah 14.508 nu\ih râng, rnoh neh 16.832 ha; Kơp dơn 4C geh 23.041 nu\ih râng, đah 36.832 ha; kơp dơn FA geh 3.200 nu\ih râng, đah 7.400ha n’hanh kơp dơn Fairtrade (FT) 210 nu\ih râng, đah 400ha. Nău [on lan râng tăm cà phê geh kơp dơn mbra rgop hun hao cà phê nâp nâl, rgâl wa\ng sa, đăp mpăn nkra njêng, ueh kan n’hanh kloh ueh ntu\k ntô gu\ âm.

 

Geh tât nau kan ăp ntu\k kan tăch luh chè tât Đài Loan, Trung Quốc dôl mâp nau jêr yor nau ntoh lư mô tâm di Chè Lâm Đồng geh dak si Diocin, UBND n’gor Lâm Đồng mhe geh săm [u\t njoăl Chi hội Thương mại Đài Loan n’gor Lâm Đồng lah rjăp, ndoh ndơ tuch tăm gay tăch luh bah n’gor, tâm nê geh chè mô geh rmeh dak si khih Diocin. UBND n’gor Lâm Đồng mra mbơh tata Thủ tướng Chính phủ rđau ăp n’gâng kan, ntu\k kan geh tât gay mbơh mpeh mặt khoa học tâm nau uănh năl nau rmeh bah dak si Dioxin tâm ntil ndơ tăch luh bah Việt Nam, tâm nê geh ndơ tuch tăm bah Lâm Đồng n’hanh mbơh tât ntu\k kan ntoh măt văn hoá Việt Nam ta Đài loan n’hanh Ntu\k kan văng sa Văn hoá Đài Bắc ta Việt Nam gay geh nau mbơh tât ăp ntu\k kan mbơh nkoch nau ta Đài Loan.

 

Tâm ăp trong tuch tăm mhe a[aơ ri mât uănh pih gơh lah ngoay tâm âk trong khlay. Đah ntu\k ntô bri dak bah nkual Tây Nguyên lah neh yôk, trôk nar dơi pă [ư 2 yan saơ na nê| lah yan mih n’hanh yan wai, ri nău mât uănh pih gơh mô knu\ng lah trong [ư mhe khlay, kơl n’hao săk geh tơm tăm ma hôm lah trong rchăng n’gang rchoh neh yôk, nkre lah nău mkra soan pah kan, đăp mpăn yan du\t geh săk rnglay.

Nô Y Gu Niê, ta [on U, nkuăl têh Ea Tling, nkuăl Cư Ju\t, n’gor Dak Nông, a[aơ dôl mât tăm rlău 1 ha cà phê. Nô Y Gu an g^t, yan mih ăp năm nô du\t mô ru đah năukrih dak si kh^t pih jêh ne\ cheh phân an mir cà phê. Roh âk nar kan ngăn lah nău [ư pih jik I ti yor nău ndơ\ máy mu\ih tâm mir cà phê lah nău du\t jêr. Dăch aơ, nô do\ng du ntil dak si kh^t pih. Yơn lah, nô mô g^t ne\ lah moh ntil dak si kh^t pih n’hanh phâm tam kh^t pih. Nău ma nô Y Gu rvê lah nău do\ng dak si kh^t pih geh khuch tât mir tơm tăm đo\ng lah mô:

 ‘Dak si krih pih ri mô nkah g^t, knu\ng nkah g^t lah 2,4 D mpli đah dak si pih gay krih. Krih tâm bah 7 tât 10 nar ri pih kh^t”.

Hôm đah nô Mê Thanh Khoa, ta tổ dân phố 8, phường Khánh Xuân, nkual [on têh Buôn Ma thuột, n’gor Dak Lak an g^t, jêh 2 năm do\ng dak si kh^t pih, nô saơ ueh bah năp măt lah đah nu\ih kan:

“Kăl e gâp mô do\ng dak si pih âk yor geh âk nu nău lah do\ng dak si pih mbra djơh sât neh. A[aơ ri gâp le\ do\ng geh 2-3 năm saơ nơih bôk năp lah nu\ih kan. Lah du sao krih ri roh du ôi, ntop đah prăk dak si 20-30 rbăn tay. Hôm lah jik pih đah ti ri du sao kơt yan mih a[aơ ri du sao roh tât 5-6 nu\ih ma nar luh a[aơ ri tât 500-600 rbăn”.

Nău do\ng dak si gay nkh^t pih lah trong dơi âk nu\ih [on lan ta Tây Nguyên a[aơ dol do\ng. Yơn lah, moh nău ri an do\ng sak si kh^t pih kh^t dil, moh rnôk do\ng dak si kh^t ôm reh mbrơi n’hanh trong ntru\t bah ăp ntil dak si aơ lah phâm nău âk nu\ih [on lan uănh tât. Ăp nău kônh wa ôp, mpôl hên le\ njuăl tât thạc sĩ Đào Hữu Hiền, Kruanh jrô kan jao an công nghệ n’hanh ntru\t nsôr pah kan lo\ mir, Viện khoa học Kỹ thuật Nông lâm nghiệp Tây Nguyên n’hanh dơi ơh.

Bah năp nê, du đê\ ntu\k kan tăch luh chè bah Đài Loan, ân gi\t: Ntơm lôch khay 9 tât a[aơ, khân păng dôl mâp jêr jo\t yor nau ntoh lư mô tâm di mpeh chè bah Việt Nam lah nsum, Lâm Đồng lah êng tăm klơ neh geh ntưp dak si Đioxin tâm rơh tâm lơh kalư e. Bah năp nau aơ, âk rhiăng tấn chè tăch tata Đài Loan ho\ geh n’gâng kan tâm dak nê uănh n’ôi tay, [ư ăp ntu\k kan tăm chè, ê nkra, tăch rgâl n’hanh tăch luh mâp nau mô ueh.kan njrăng n’gang lơi pih rêp ti\ng Thạc sỹ Đào Hữu Hiền, Kruanh jrâu kan jao nau kan n’hanh tuch tăm, Viện Khoa học Kỹ thuật Nông Lâm Nghiệp Tây Nguyên lah nau khlay gay đăp mpăn pih mô geh nau tâm pih ndơ sa đah ăp ntil tơm tăm êng tâm mir. Kan rklaih lơi pih n’ăp 2 ntrong, rklaih ti\ng cơ học n’hanh rklaih đah dak si. Nau kan rklaih ti\ng cơ học lah do\ng chu\k gay ma jik lơi mô lah do\ng máy gay ma rpăch pih. Nau kan hoá học lah do\ng dak si krih. Yơn lah, gay rklaih pih tâm mir tăm tơm, kônh  wa gay uănh njrăng tata ăp ntil pih gay ma geh nau kan ân tâm di.

‘.Ăp ntil pih chăt jêng n’hanh hun hao dăng ngăn tâm yan mih aơ, tâm nê geh ăp ntil mpih n’ha, pih hip pêng…Aơ lah ntil pih rêh ntơm năm aơ tât năm êng lah mô n’gang lơi ri mô ueh tât tơm tăm. A[aơ geh âk ngăn nau kan njrăng n’gang pih, mra dơi do\ng nau jik pih, prăch pih. Do\ng ăp nau kan kơt lah rek pih ri nau nê păng noiưh lah nsing tâm rnôk hôm ru, yơn lah nau mô ueh lah rnôk ho\ jik kloh ri lah geh mih jo\ ri tơm pih lo\ rêh chăt tay. Aơ lahdu nau mô ueh ngăn, roh âk n’hâm soan. N’hanh êp nau kan do\ng nau jik pih mô lah do\ng đah máy a[aơ, âk ngăn tâm ntu\k bu tăm âk ntil tơm ri bu do\ng dak si krih lơi pih, ngăn lah ăp ntil pih jo\ năm”.

Ntơm ăp nau rvê bah kônh wa mpeh nau do\ng dak si krih pih ntă ntil ân ma khi\t pih, thạc sĩ Đào Hữu Hiền, ko\ an git, a[aơ tâm ntu\k bu tăch ri tacưh 2 ntil dak pih nkhi\t pih lah dak si mâp tâm tơm pih hôm ntơ lah pih cỏ cháy n’hanh dak si krih pih lưu dẫn. Đah ăp ntil dak si krih kro ri knu\ng kro tơm n’hanh khi\t klơ tơm, n’ha. Đah dak si lưu dẫn ri jêh puh, dak si lăp tâm n’ha jêh ri njur jur tơm, reh n’hanh bum. Yor ri ăp ntil pih geh tơm tâm nâm kơt lah tơm ja, tơm hip pêng ri gay do\ng dak si lưu dẫn.

‘Mpôl hên dôl rlong tâm mir tăm bơ, geh du ntil dak si krih pih lah Grap sap. Ntil dak si aơ geh nau tam khlay lah Gry-phosate rnôk kônh wa do\ng, kônh wa knu\ng puh ti\nh trong, mhâm [ư ân geh klơ mặt n’ha ri pih mra lăp êng n’hanh nơih khi\t. Hôm e, phung he ti\ng nau đă bah nau puh ti\ng rlơ\ trong sial n’hanh đah ăp ntil pih jo\ năm ri kônh wa gay lai ti\ng rnoh ntơm 4 lít tât 6 lít/ha. Đah ăp ntil tơm pih mô jo\ năm ri kônh wa do\ng đê| lơn”.

Rnôk do\ng dak si hoá học gay puh pih, ngăn lah dak si krih lưu dẫn, thạc sỹ Hiền nkah, kônh wa gay puh tâm mông ôi rnôk n’ha pih mô geh be\ gay ma nơih krêt dak si tâm n’ha pih. Gay puh rnôk pih prêh ntơm 40 tât 50 cm, yor aơ lah rnôk pih dôl ma hao chăt n’hanh jêng rơ\  ngăch, dak si mra geh nau rchăng lơi nau chăt jêng bah pih, rchăng mô ân geh tâm pih ndơ sa kah đah tơm tăm.

Thạc sỹ Đào Hữu Hiền ko\ nkah kônh wa [on lan mô dơi nsing ir tâm nau do\ng dak si nkhi\t pih ma gay [ư nau kan êng tâm rnôk tăm tơm, kơt lah poh phân ân tâm di gay ma njranưg pih, rgâl nau tăm tơm ân tâm di tăm tâm di đah tơm gleh nar, ăp ntil tơm geh nau nku\m n’hâm mô âk, ngăn lah tơm ntil tuh gay bah nau hôl n’hâm dak, rchăng nau rchoh neh n’hanh rgâl ueh neh./.

 

                                                            H’Thi- Y’Sưng răk rblang