VOV4.M’nông: Tâm rnôk rlu nti jong khay lah rnôk kon se gŭ tâm ngih, der srê, ri ma, kon se dŏng ăp nau kan công nghệ, uănh tivi hao âk ngăn. Bol ma geh kơl an ta ưbah nau uănh nau mhe, yơn tă bah mạng Internet kŏ ƀư âk ngăn rnoh kon se geh mơng pâl game, mâp uănh ăp ntil rup mô lah ntil clip mô ueh, khuch djơh tât kon se. Ndri mhâm ƀư gay mât kon se bah ăp nau khuch tâm trong mạng, kơl kon se geh khay pâl rlưn ueh?

            Năm aơ srê Covid-19 geh tât jêr, ri ma ngih săm ƀŭt mbơh nau ân rlu nti ơm, oh Nguyễn Khánh Linh, kon se nti jrâu 6 tâm di ngih săm ƀŭt THCS tâm Quận Cầu Giấy mô kâp nti Online, păng kŏ kơt ăp kon se êng geh âk mông gay ma uănh tâm mang internet, ndâk nkra jêng rmôt tâm mạng xã hội ndrel ma tâm nkoch ăp nau pâl tâm mạng kŏ kơt lah nkra Video clip ndŏ tâm mạng Youtube mô lah tiktok. Yor meh mbŏ hăn kan lôch nar ri âk kon se dŏng uănh mang ma mô geh dơi njrăng:

             ‘Gâp saơ du đê̆ video ri mô geh tâm di ma năm hên. Kơt lah geh ăp nkô̆ nau tâm neh tâm lơh, mô lah lơh mpa rong mô lah mưch bah ăp nŭih ntoh lư êng. Geh ăp nŭih nkoch nau mô ueh, geh nsum ma rup geh mham tâm nê, yơn lan gâp hôm ŭch uănh đŏng. Rnôk gâp dŏng điện thoại ri gâp ŭch tâm nkoch ngơi ma băl gâp, pâl tiktok ndrel gâp geh têk klônh tâm nê ri chuêl nkre ma mông nar”.

            Tĭng nau geh uănh bah “Nau ngơi bah kon se Việt Nam” yor ntŭk kan mĭn njêng mât hun hao nâp nâl (MSD) tâm rgop nsum đah ntŭk kan kơl an kon se ƀư năm e, lah geh 3 kon se ri geh 2 kon se geh ndơ nthoi dŏng ma Internet. Tâm rnôk bah năp srê, kon se dŏng internet ntơm 2-3h/nar, yơn lah rnôk aơ mra hao rlau âk tŏ mô lah rlau 3 tŏ ngăn rnôk kon se gŭ njrăng rdâng srê tâm ngih. Kon se dŏng công nghệ mrô yơn lah ê tŏng tât nau blau mĭn nkhah ntŭk lah nau ueh ndrel ntŭk lah nau mhik. Yơn kon se ri ŭch ngăn nau ji uănh nau mhe, ri ma kon se nơih mâp khuch ngăn tâm ntuk mạng. Ngăn lah ăp clip nkoch nau mô ueh, khuch đŏng tâm kênh Thơ Nguyễn mô lah tiktok êp aơ lah Timy Tivi, geh ăp nau kan đă kon se ƀư ăp nau rlong mô ueh kơt lah ntăt êng tako, rlong pâl ma hoá chất, krap tâm máy pih kho ao…Âk ngăn me bŏ ndrât rnôk saơ kon nơm uănh ăp ntil clip kơt aơ…

            “Mông ma ăp kon se uănh tivi ndrel ipad ri âk ngăn ri ma gâp rvê ngăn ân ăp kon se Gâp ŭch geh ntrong kan mô lah du nau mhe ân ăp kon gâp bah oi mô lah n’huch ngăn nar uănh tâm mạng internet”.

            Rnoh kơp bah n’gâng kan kon se, Bộ Lao động-Thương binh ndrel Xã hội kŏ mbơh, tâm 16 năm, Tổng đài điện thoại neh dak mât kơl an kon se đah rnoh điện thoại 111 nkoch tât mpeh nau kon se geh nau khuch bu lơh ndjơh tâm mạng ndrel geh ndơn rlau 4 rkeh tŏ kuăl điện thoại tâm nchra ưnkoch nau tât Tổng đài 111 nkoch tât nau kan kon se geh ndjơh ngăn tâm trong mạng ndrel geh 4 kon se geh kơl an yor geh khuch ngăn. Wa Nguyễn Thị Nga, groi Kruanh n’gâng kan kơl an kon se, Bộ lao động-thương binh ndrel xã hội nkah, ăp nau khuch bah kon se mâp nê lah kon se geh uănh âk ntil ndơ rlăm tâm mạng, ƀư khuch ngăn tâm mạng, nau khuch geh mbơh ăp nau bah kon se tâm mạng, geh bu jă têk klônh mpeh nau tih tât săk jăn bah trong mạng…Wa Nguyễn Thị Nga mbơh:

             ‘Ntơm nklang năm 2020 plŏ ma aơ, rnôk ăp n’gâng kan, tâm nê geh Tổng đài neh dak mât ân kon se 111 ndơn geh nau nau mbơh, nkoch mbơh kơt săk jăn bah kon se dôl lah nŭih geh nau khuch bah ăp rup gui tâm mạng xã hội mô lah rnôk nŭih ƀon lan uănh ăp kêng ma khân păng ƀư jêng tih tât nau rêh jêng bah kon se bah ăp oh, rnôk kuăl tât Tổng đài 111, N’gâng kan kon se hŏ năn nkoch, tâm rgop đah N’gâng kan mât đăp mpăn nau nkoch bah N’gâng kan nkoch mbơh nau, N’gâng kan Công an kŏ hŏ geh ăp nau rklaih năn ngăn”.

            Ăp nŭih kan tâm nau kan đăp mpăn nkoch nau ân lah, tâm nau rêh ngăn, kon se geh mât yor ăp nau kan geh tât nau rêh tâm rnăk bâl, băl mpôl rnăk vâl, ngih săm ƀŭt, ntŭk kan mât chăm ndrel kơl an kon se…Yơn lah, tâm ntŭk kan mạng, rnôk aơ hôm mô tŏng ăp ntil ndơ gay ma mât kon se. Nau aơ ndŏ luh nau nau kan ndak mpeh nau mât nau kan ngăn, n’hêl gay ma mât ntŭk ndơ mât ntŭk ndơ trong mạng. Wa Hoàng Minh Tiến, Groi Kruanh n’gâng kan mât đăp mpăn nau, N’gâng kan nkoch mbơh nau mbơh geh nau kan bah N’gâng kan nkoch mbơh nau tâm rơh tât:

             ‘Dŭt n’hâm khlay ngăn ân geh du nau nkoch mbơh tâm mrô hôm geh ntơ lah ntrong dơi geh rdâng njrăng ân kon se. Gay ƀư dơi nau kan aơ ri ân geh nau lăp kan bah lam ntrong kan chính trị ma khlay ngăn lah ta aơ lah Bộ Lao động-Thương binh ndrel Xã hội, N’gâng kan công an, N’gâng kan ntĭm nri ndrle ntĭm mbơh geh nau kan khlay ngăn. Jêh rnôk bôk nau kan geh ntrŭnh ri phung hên kŏ ndâk tay trong kơl an ndrel mât kon se tâm ntŭk kan mạng, ntŭk kŏ dơi geh ndơn uănh nau nkoch mbơh bah nau rêh, săk nŭih, ntŭk kan mpeh ăp nau kan dôl ma ƀư nau ji nuih mô lah nkô̆ mô geh tâm di mô lah ăp nau kan ma kon se geh bu ndjơh tâm ntŭk kan mạng gay ta ưbah nê nkhah dơi ân năn, ơm njoăl leo tât ntŭk kan n’gâng kan”.

            Âk nau rgop mbơh đă an lah, ŭch geh trong mạng kloh ueh ân kon se, ê lor ân kâp rnơm tâm nau lăp kan bah ntŭk n’gâng kan ri me mbŏ ân geh nchrăp mât kon nơm bah ăp nau kan ntĭm mbơh, nglăp dŏng app tâm máy tính, điện thoại. Ngăn lah, me mbŏ ân geh dŏng âk mông lơn gay ma kơl uănh, pâl nsum ma kon. Ngăn lah uănh, kơl, djăt ăp nau ŭch bah kon nơm gay geh nau tâm di ân mât kon se tâm mạng.

            Bôk nau kan “Kơl an ndrel mât kon se ƀư ân ueh, kloh, blau nau mhe tâm trong mạng lvang năm 2021-2025” mhe geh Thủ tướng Chính phủ ân dŏng ƀư tâm bôk khay 6, geh ŭch lah mra njêng du nau kan ueh gay ma mât kon se bah trong mạng, mât du trong ueh, hun hao ăp ntil ndơ kan, dŏng nau kan Việt ân kon se ntĭm nti, nthoi, uănh ueh du trong ueh ngăn./.

                                    Nŭih rblang: H’Thi