VOV4.M’nông: Săk ntơr mha êng bah âk rnoi mpôl đê| dôl dâk geh ma nău roh hêng, lơn lah 16 rnoi nu^h geh rnoh âk ta nâm 10 rbăn nu^h. A[aơ, âk nău ue\h văn hoá way ơm ăp rnoi mpôl đê| nu^h dja ho\ dơi ăp n’gâng kan, ăp gưl n’hanh n’gor uănh khlay mât ndray. Yơn lah, nău ntop kơl mô ho\ dơi geh kơt nău u\ch ro\ng bah [on lan rnoi mpôl đê|.

Nău dơi mât ndray n’hanh mpư n’hao văn hoá rnoi mpôl đê| dơi uănh lah nău dơi mha êng geh nkô| khlay đah [on lan rnoi mpôl đê| ho\ dơi quy định taHiến pháp năm 2013 n’hanh âk si [u\t pháp luật. Gay đăp mpăn nău dơi dja, Ngih dak he mô dơn an do\ng ăp si [u\t pháp luật way rnâng kan [ư ndơ nsing tâm di an nău t^ng [ư nău dơi ma hôm geh ăp trong kan, đề án mât ndray n’hanh hun hao văn hoá kơt: Đề án mât ndray, mpư n’hao văn hoá ăprnoi mpôl đê| Việt Nam tât năm 2020 t^ng nău n’glêh an mbrô 1270/QĐ- TTg; quy định bah Bộ Giáo dục n’hanh Đào tạo mpeh nău an do\ng rpaih nt^m nti nău ngơi rnoi mpôl đê| an cán bộ, công chức pah kan ta nkual rnoi mpôl đê|…

Nău roh hêng n’hanh roh mbrơi săk tơm văn hoá mha êng bah ăp rnoi mpôl đê| (tâm rlu\ rle\, rgâl roh, jêng mha êng, roh mbrơi nău ngơi me deh he nơm…) dôl geh ta âk ntu\k êng êng, lơn lah đah 16 rnoi mpôl đê| du\t đêt nu^h lah: Si La, Ơ Đu, Brâu, Rơ Măm, Pu Péo, Cống, Mảng, Bố Y, Lô Lô, Cờ Lao, Ngái, Lự, Pà Thẻn, Chứt, La Ha n’hanh La. Ntơm bah nău ngơi, ăp ndơ do\ng tâm nău rêh ăp nar, tât [ư jay gu\, ăp nău way ơm ôp brah lah yang tâm nău rêh (gu\ ur, b^ch sai, kh^t yot…) geh nău nt^t êng nău way ơm n’hanh nău mha êng bah t^ng rnoi nu^h đêt dơi mât ndray, rgâl tâm nê lah nău ue\h văn hoá bah rnoi âk nu^h. Nău tât khuch an tay bah kơi bah trong r[o\ng dja mbra an khuch mô g^t năl lor, mô dơn êng lah roh hêng văn hoá nt^t mha êng bah rnoi nu^h, ma nkre khuch tât wa\ng sa- rêh jêng kon nu^h êng [a [a\ mbra jêng tât nău roh ngăn du đêt nu^h rnoi mpôl đê| tâm let năp tay.

 Đảng, Ngih dak he way uănh khlay tât nkô| nău mât ndray, mpư n’hao rnoh ue\h văn hoá way ơm ăp rnoi mpôl đê| mât ue\h rnoh khlay văn hoá way ơm ăp rnoi mpôl đê|, lah rjăp văn hoá way ơm ăp rnoi mpôl đê| lah du gâl mô dơi tăch luh tâm jâng văn hoá Việt Nam. Thủ tướng Chính phủ ho\ an do\ng Quyết định mbrô 1270/QĐ-TTg nar 27/7/2011 mpeh nău uănh an do\ng Đề án “Mât ndray, hun hao văn hoá ăp rnoi mpôl đê| Việt Nam tât năm 2020”. Bol ma pah kan mât ndray văn hoá ăp rnoi mpôl đê| nu^h ho\ dơi n’gâng kan dơi kan n’hanh n’gâng kan ta ntu\k uănh khlay, yơn nău dơi tam hôm đêt, ma nkô| tơm lah mô to\ng geh prăk do\ng. Nt^t kơt ta bản Seo Hai bah rnoi Si La ta xã Can Hồ, nkuâl Mường Tè, n’gor Lai Châu geh rlău 60 rnăk, bơi 300 nu^h. Ăp năm dăch aơ, dơi Ngih dak ntop kơl tuch tăm mât rong, nău rêh wa\ng sa bah kônh wa bản Seo Hai ho\ t^ng kơn geh rgâl đăp mpăn. Yơn ndơ uh goh, mpât mprơ, ndơ nsoh bah rnoi nu^h ho\ roh hêng. Wa Hù Thị Xuân- du hê nu^h g^t blău mpât mprơ way ơm bah [on ơm g^t đêt nău njroh mprơ bah rnoi nu^h he, bah [on ho\ [ư nchih rgum joi, trêng nti tay an rơh mom ndăm bah kơi mât ndray văn hoá way ơm bah rnoi nu^h. Yơn gay ma rdâk tay nău gân djăng n’hanh kơl rơh kơn bah kơi g^t wât nău khlay [ư tơm bah he tâm trong mât ndray, mpư n’hao ue\h săk tơm văn hoá bah rnoi mpôl đê|, wa Xuân dăn đă:

Mpôl hên mô g^t rplay si [u\t, tâm nđu\r đêt đo\ng, a[aơ săk tơm văn hoá mpôl hên hôm roh hêng, rdâk tay ri mô geh tơm ndơ ma ntuh kơl. Ngih dak nsrôih ndrel [on lan mât uănh khlay gu\ m^n gay mhâm [ư mât ndray dơi săk tơm văn hoá nt^t êng bah rnoi nu^h”.

Tâm rnoh ăp rnoi mpôl đê| ta Hà Giang, nu^h Clao lah ngoăy tâm ăp rnoi du\t đêt nu^h. Wa Hầu Thị Sử ta thôn Tòng Chứ, xã Sính Lủng, nkuâl Đồng Văn an g^t, a[aơ thôn Tòng Chứ dơn geh 6/43 rnăk lah rnoi nu^h Clao, yơn kônh wa hôm mât dơi ăp nău ue\h văn hoá kơt ndơ nsoh, mpât mprơ way ơm, nău kan cheh tanh way ơm…Yơn lah, wa Sử an lah đo\ng, tă bah gu\ rêh tâm breh đah du đêt rnoi mpôl đê| êng [a [a\ jêng geh ma nău roh hêng săk tơm văn hoá mha êng âk jêng Ngih dak ân uănh khlay lơn:

Du\t u\ch ro\ng lah Ngih dak kơi năp nti nău kan tanh tôk n’hanh choh bok ao an rnoi mpôl đê|, nt^m nti mpât mprơ nău way ơm an kon său. Kơl [ư du jay văn hoá ta du ntu\k gay kônh wa tât rgum ta nê tâm mâp tâm nđu\r. Bu ranh g^t mprơ ri tâm trêng nti nsum. Tết rhơn dơi gu\ rgum nsum nkoch bri, tâm kơt nti nău mprơ, nt^m an kon său bah kơi.

Pu Péo lah ngoăy tâm ăp nkual [on lan gu\ rêh ta nkual mpeh bah lơ du\t, n’gor Hà Giang, rgum lơn âk ta xã Phố Là; Thị trấn Phó Bảng (nkuâl Đồng Văn) n’hanh ăp xã: Sủng Tráng, Phú Lũng ( nkuâl Yên Minh) n’hanh du đêt hôm [a [a\ gu\ rêh ta nkuâl Bắc Mê. Ntơm bah kăl e tât a[aơ, ăp nău mpât mprơ, ăp nău way ơm ôp brah lah yang, luh mir ba, nđăp nsao hôm dơi nu^h Pu Péo mât ndray đo\ng. Lơn lah [on lan hôm geh le\ ma du mblâm jay ndru yău ta nklang bri rđu\ng đah bar ding yôk bah Phố Là, đah ăp mpêr lu\, jâng gung lu\, trong hăn lăk ma lu\. Mpir jay l^r ma mpêt bo\k a[aơ ho\ rlâm hăch dăch. Wa Củng Phủ Vần- nu^h geh nsing nơm ta thôn Chúng Trải, xã Phó Là an lah lah dơi mât ndray, Jay têh dja mbra lah du “bảo tàng rêh” bah [on lan nu^h Pu Péo.

Nkual jay ơm yău ri a[aơ ho\ khuch rlâm le\ hôm, jro\ng jay hôm ta nê|. Mpôl hên u\ch dăn đă Đảng, Ngih dak ntop kơl prăk gay rdâk tay jay ndru tơm bah rnoi deh, lah jay ndru yău bah rnoi nu^h đo\ng.

Nu^h Brâu lah rnoi du\t đêt nu^h ta dak he, nklăp rlău 400 nu^h n’hanh gu\ ta [on Đăk Mế, xã Bờ Y, nkuâl Ngọc Hồi, n’gor Kon Tum. T^ng wa Thao La, nu^h geh nsing nơm bah [on ri ăp năm rlău aơ kônh wa ho\ dơi Ngih dak ntuh kơl rdâk njêng jay rot, rvăt bor ch^ng gong yơn mô ho\ to\ng đah nău u\ch geh bah [on lan. Wa Thao La u\ch ro\ng:

Kăl e nơh rnoi nu^h Brâu jay rot ta n’gul, hôm jay gu\ wa\r kiău ma. Nơm dăn đă Đảng Ngih dak uănh kơl an [ư.

Tât a[aơ, săk ntơr văn hoá way ơm bah du đêt rnoi nu^h geh ma nău roh hêng. Tâm nê geh du hê nu^h Tu Dí (du rmôt bah rnoi nu^h Bố Y) gu\ rêh âk ta nkuâl Mường Khương, n’gor Lào Cai. Tă tât khuch bah rnôk ntrơn du n’hanh nău geh ntu\k gu\ rêh, nu^h [on lan chuêl mbrơi nău ngơi “me deh” he nơm, wa Lồ Phủ Dìn ta xã Thanh Bình dăn đă:

A[aơ nău ngơi bah mpôl hên roh ngăn hôm, bu ranh g^t du\t đêt. Nău ma gâp du\t u\ch ro\ng lah mpeh mât ndray nău ngơi, u\ch deh Bộ văn hoá geh ăp nău dăn đăn nchih rgum, ntop kơl prăk gay rdâk tay.

Điều 5 Hiến pháp năm 2013 nchih nkah: “Dak Cộng hoà Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam lah dak dơn ngoăy bah ăp rnoi nu^h ndrel gu\ rêh ta neh dakViệt Nam. Ăp rnoi nu^h geh nău tâm ban, tâm rnglăp, uănh khlay n’hanh tâm kơl nsum ndrel hun hao rơ\ jêng; mpăng ăp nău tâm mưch rmot, tâm rkeh rnoi nu^h. Nău ngơi neh dak lah tiếng Việt. Ăp rnoi nu^h geh nău dơi do\ng nău ngơi, chữ nchih, mât ndray săk tơm rnoi nu^h, mât ue\h ăp nău way ơm ôp brah lah yang n’hanh nău way ơm gu\ rêh văn hoá ue\h lăng bah he. Ngih dak t^ng [ư trong kơl hun hao lam le\ rngôch n’hanh nta trong dơh gay le\ rngôch ăp nu^h rnoi mpôl đê| rgum dơi suan dăng nơm, ndrel hun hao đah neh dak”. Yor kơt nê|, ăp nău dăn đă, trong nkra ntuh kơl geh rgum tơm, di ntu\k bah ăp nu^h ntơh măt 16 rnoi mpôl du\t đêt nu^h ta nâm 10 rbăn nu^h mbra lah ntu\k nsing kơl ăp n’gâng kan, ăp n’gor gu\ m^n gay [on lan mât ndray n’hanh mpư n’hao rnoh khlay văn hoá way ơm bah rnoi mpôl đê| nar lơn ma geh nău dơi tam lơn./.

Giàng Seo Pùa- Nu^h rblang: Điểu Thân