VOV4.Mnông:  A[aơ, ta âk mir cà phê ta nkuăl [on têh Pleiku, n’gor Gialai dôl ntoh geh âk nău ru\ng play nse n’hanh âk nău rgâl mô ueh ta tơm, n’g^ng, n’ha. Nău aơ khuch âk tât nău têh jêng, hun hao bâh tơm cà phê, nkre lah khuch tât nău geh ta du\t yan.

            Wa Phạm Văn Đạo, ta trong Kim Đồng, nkuăl [on têh Pleiku an g^t, klâp ma 1 pơh dăch aơ, 1 ha cà phê bâh rnăk vâl wa geh ru\ng play nse. T^ng nău ua\nh nđôi bâh wa Đạo, ê lor ru\ng play nse, n’ha nđir lôch ne\ jêng êr ta măt ba lơ. Ndrel đah ne\, ta tơm, n’gâng, bâh tơm cà phê geh mbruh krăk, n’hanh geh rmiăt chuh. Lôch âk nar ru\ng play, du đê| tơm ta mir kanu\ng hôm 1/3 rnoh play bôk năp. Nău aơ [ư an wa Đạo m^n rvê:

            “Nău năl saơ bôk năp bâh tơm lah êr n’ha, bêk gu\ n’ha. Tâm rku\m play ne\ ru\ng 2/3, ăp play jê| ru\ng le\. Rlău ma nkong play ôm, rku\m play krăk, ru\ng play hôm du đê| ta tơm dơm. Khay mih jo\ jong mih mbro, geh tơm ru\ng tât 60 tât 70%, mô g^t mơh lơh ma ru\ng le\, jêng lah mô blau njrăng”.

            Tâm ban kơt ne\ đo\ng, mir cà phê bâh wa Lê Bá Thắng ta phường Phù Đổng, nkuăl [on têh Pleiku dôl ru\ng play nse. Wa Thắng an g^t, nău way, ta ăp năm, ê lor ta khay mih, wa Thắng poh phân lor geh rnoh kali âk gay ma kơl an n’ha n’hanh pla nse kăr ta tơm, [ư an play nse ru\ng âk lơn ăp năm. Ndrel đah ne\, rơh mih jo\ 10 nar mbro [ư an nău l’^t âk ta mir jêng dơh an nău ntoh bu tuh  n’hanh hun hao âk ta ăp nkong n’ha n’hanh rku\m play, [ư an âk play ôm. Wa Lê Bá Thắng an g^t:

            “Mô năn poh kali an tơm r^ păng ru\ng play, l’^t hô, mih n’hach âk, pih âk, neh poh phân âk, n’ha n’g^ng âk, jêng l’^t âk tâm mir, păng ru\ng le\. Ta n’ha geh ăp bêk krăk êr lah nchrăp ru\ng play. Play ru\ng he poh kalo tay păng lơ ma ru\ng âk”.

            Đah tơm cà phê, lôch lêh play yan ba năp  ê lor tât geh play ta yan ba kơi lah du ntrong mât chăm roh hoach âk mông nar n’hanh prăk kaih. Bâh to\ dak, koh n’g^ng, poh phân, tât njrăng bu tuh. Tât rnôk mir cà phê luh kao, kơn play đăp mpăn ăp nu^h rhơn da dê. Yơn lah, tât rong play kơt a[aơ, mir cà phê ru\ng play le\ rngôch mô g^t nkô| nău, mô dơi săm bah r^ [on lan rvê ngăn.

T^ng Kỹ sư Lê Bá Nghiêm, Ntu\k rgum ntru\t nsôr tuch tăm mât rong n’gor Gia lai, ru\ng play nse ta tơm cà phê geh âk nkô| nău. Ăp nu^h tơm mir ân uănh na nê| ăp nău mpơl ta tơm cà phê. Aơ lah ndơ nsing khlay gay ntro\ng năl trong r[o\ng nkra bah:

“Nău mpơl ru\ng play lah nău way ru\ng ngăn bah ăp năm dơm. Nău ru\ng dja geh 2 nkô| nău, bôk năp lah ru\ng play nău way êng, tâl bar lah ru\ng play mô to\ng ndơ sa mât play. Nău way ru\ng play êng lah kơt aơ, trôk nar mih ta Tây nguyên du\t djơh, bah ôi way nđik n’hanh mih jê|, nklăp 12 mông tât 1 mông kêng măng, 2 mông kêng măng, bri hao duh tât nklăp 30 tât 35 độ, kêng du\t kêng măng mbra jêng mih tay đo\ng. nău nê, ri ăp rse chăp tâm tơm, nkong play rik, rnôk nđik ndal ri păng geh kruăt tăch. Ri nê lah nău way ru\ng play êng, ăp năm geh da dê, mô geh nău mha êng.

Tâl bar lah ru\ng play tă bah mô to\ng ndơ sa. A[aơ, ăp rnăk [ư tăm cà phê puh phân poh lha, geh rnăk mô puh, [ư tơm mô to\ng du đêt nguyên tố vi lượng kơt sắt, phốt-pho, kẽm tâm trôm tơm. Rnăk i puh phân poh lha vi lượng 2 tơ\/năm, du tơ\ bôk khay mih, du tơ\ kêng du\t khay mih ri ru\ng play dja du\t đêt. Rnăk i mô puh ri nău ru\ng play du\t âk. Yor kơt nê|, ta ăp mir cà phê bah kônh wa, geh rnăk ru\ng play du\t âk, geh rnăk ru\ng play du\t đêt. Nău way ru\ng êng ru\ng play ta tơm lah nău t^ng trôk nar dơm, ta Tây Nguyên mô dơi [ư bah nău dja.

I ngăn, gay lơh bah nău ru\ng play dja ri gâp njrăng đă kônh wa lah he do\ng phân poh lha geh rnoh sắt n’hanh bo, kẽm âk, puh tâm bôk khay mih n’hanh kêng du\t khlay mih gay bah ir nău geh ru\ng play tă bah mô to\ng ndơ sa dơm. Hôm nău ru\ng play lah nău mô dơi [ư bah. Yor kơt nê|, dah nău he u\ch mât chăm ri ta Tây Nguyên tâm khay mih nha geh nău ru\ng play đo\ng. Bol ma rnoh dja mô âk nklăp bar pe rhiăng gâl rhiăng dơm, mô jêng âk. He dơn [ư bah nău ru\ng play tă bah mô to\ng ndơ sa kah dơm”.

Gay n’hao dăng soan cho\l, nkre kơi ntop ndơ sa kah kơl tơm mât play ue\h lơn, Tiến sĩ Phạm Công Trí, Viện Khoa học kỹ thuật Nông lâm nghịêp tây Nguyên an lah, ăp nu^h tơm mir ân kơi ntop poh phân ta n’gu tơm, phân poh lha đah rnoh âk ndơ sa kah tâm di:

“Poh phân lah trong nkra n’glêh an tât săk geh play âk cà phê n’hanh tiêu, lah trong nkra ma kônh wa [on lan roh âk mông nar prăk kaih đo\ng. Geh rnôk trong nkra dja lah jêng pêh bar tun, lah poh di ri tơm hao ue\h jêng, mô di ri nău tât khuch saơ ta năp măt. Kônh wa njrăng, a[aơ nkô| nău hữu cơ, rmu\ ôm, nkre đah vi sinh tâm rdil ân do\ng đah mir tơm ăp to\ng, an neh rgâl ue\h jêng, reh luh âk, tâm rdil ăp nkô| nău bu ro\ sa reh, mbr^ng o reh lah nkô| nău kônh wa ân du\t njrăng uănh. Yor neh ue\h jêng, ri nău mât chăm tơm tăm mơ dơh ue\h ri nău săk geh mơ đăp mpăn.

Nău tâl 2 mpeh poh NPK, tâm bah ri aơ kônh wa uănh khlay tât rnoh âk NPK lơn lah nău poh âk tâm ban nsum bah phân poh. Rnoh âk NPK lah du\t khlay yor păng lah đa lượng, yơn ăp trung lượng, vi lượng an cà phê tâm rnôk dja lah du\t khlay đo\ng. Lah kônh wa saơ lah, he dơn uănh khlay tât NPK dơm ma chuêl tât kẽm, bo, magie, lưu huỳnh,…nău jêng tơm n’hanh play mô ue\h. mô to\ng ta cà phê ri nău ntoh ru\ng play âk. Jêng nkô| nău do\ng phân poh tâm ban, ăp to\ng ndơ sa kah lah du\t n’hâm khlay. Rnôk do\ng phân poh ta n’gu tơm, ri kônh wa njrăng do\ng phân poh lha, kao d^l, lơn lah tâm rnôk trôk nar tât khuch djơh kơt dôl mih rgâl jêng nar, dôl nar, rgâl ndal jêng mih. Mir tơm ho\ poh phân hữu cơ vi sinh ri păng mbra rgâl pêng neh, ue\h jêng mpeh neh n’hanh reh. Yơn tâm rnôk rgâl duh nđik trôk nar n’hanh nău tât ndal mpeh mih nar, he saơ tơm tăm a[aơ săk geh du\t âk, jêng nău do\ng phân poh lha way do\ng, âk hữu cơ trung vi lượng bah lha lah trong nkra. Yơn lah njrăng mô nde n’hanh do\ng di t^ng nău njrăng đă ri mơ ns^t tay nău tam lam le\ rngôch phân poh”.

Nu^h nchih rblang: Điểu Thân n’hanh Thị Đoắt