VOV4.Mnông: Ta ăp thôn Phú Xuân, Đồng Tiến, xã Dak Nia, nkuăl têh Gia Nghĩa, n’gor Dak Nông, rhiăng nu^h [on lan kan lo\ mir le\ tăm, mât, [ư ăp mir tiu ueh jêng nđir n’hanh nău geh âl. Lah ntil tơm tăm jêr mât, dơh bu tuh, yơn tăch khlay, tiu dôl geh [on lan kan lo\ mir ta Dak Nia tăm n’hanh mât na nê|, di đah nău ntru\nh, jêng âk rnoh neh nău geh 5-7 tấn/ha. Aơ lah nkual tăm tiu mhe ntoh geh âk [on lan kan lo\ mir ăp ntu\k tât kơt nti kĩ thuật mât chăm.

            Tâm rlău 3 năm ba năp, rnôk mir cà phê le\ ranh, nău geh mô âk, rnăk vâl wa Hoàng Thị Ngọc Phượng, ta thôn Phú Xuân, xã Dak Nia, nkuăl têh Gia Nghĩa, n’gor Dak Nông le\ săch tiu gay ma tăm ndơn cà phê. Wa Phượng an g^t, năp lor an geh săch ntil tiu ueh, geh soan tâm rdâng đah nău bu tuh n’hanh dơi rêh ta ntu\k neh ntu tâm di, ntil tiu geh ntu\k tu tơm na nê|. Wa Phượng ntuh kơl an rbăn n’gâng tiu rêh, rbăn mét ding n’hoch dak to\ n’hanh ua\nh njrăng na nê| nău poh phân an tơm tiu. Nău kan mât chăm, mir tơm tiu way geh [ư koh n’ging vơr, rgum ndơ kah gay ma rong n’g^ng n’hanh rong play, koh jăng ăp n’g^ng geh bu tuh, ranh, n’g^ng geh l^ ta neh, kơl an tiu têh jêng ueh lơn n’hanh mô geh nău bu tuh bâh neh. Bâh nău mât chăm ueh, mir tiu bâh rnăk wưa Phượng rlău 3 năm le\ geh bơi tât 4 tấn/ha. Wa Hoàng Thị Ngọc Phượng nkoch:

            Dak hoch r^ he mô dơi an ngâr dak tâm bồn, an geh dak luh bah dih, phân ăch ndrôk gap way ndum mbro, 1 năm te\ 2-3 tơ\, mô te\ âk đo\ng, phân r^ săch ntil phân ueh. Hôm n’gâng rêh r^ mât ueh nđik an tơm tiu.

            Rnăk vâl yuh Lê Thị Nhàn, ta thôn Đồng Tiến, xã Dak Nia dôl geh mât mir tiu bơi tât 2,5 ha ueh jêng n’hanh âk play. Yuh Nhàn an g^t, bôk năm aơ, rnăk vâl geh rlău 10 tấn tiu kro, nău geh rlău 1 rmen prăk. Yuh Nhàn an lah, poh phân an tiu n’hanh to\ dak lah ăp nău kan du\t khlay, an geh [ư t^ng di n’hanh to\ng, kơl an tơm tiu hun hao ueh jêng n’hanh mât đăp mpăn nău ueh jêng.

            Tiu jay gâp kơt lah ăp nu^h hăn ta aơ ua\nh kơt da dê, du\t ueh ngăn. Kanu\ng rnôk to\ dak dơm jêr, lah to\ prêh an dak lăp ta tơm, lôch ne\ lăp ta neh, lôch ne\ gâp to\ văr n’gâng an păng lăp le\ ta neh. Gâp saơ brôi neh ueh lơn, ăp tơ\ te\ phân r^ so\k du đê| neh sui ta phân gay ma an păng bah luh ndơ kah phân bah dih.

            Xã Dak Nia tât a[aơ le\ hun hao bơi tât 600 ha rnoh neh tăm tiu, tâm ne\ 2 thôn Phú Xuân n’hanh Đồng Tiến geh rnoh neh du\t âk đah rlău 400 ha tiu n’hanh nău geh râng geh du\t âk đah bơi tât 3,3 tấn/ha. Bôl ma nkual neh mô ueh lâng, yơn tơm tiu dôl u\ch n’hanh hun hao đah ăp nău mât chăm geh kĩ thuật ta Dak Nia, kơl an rhiăng rnăk [on lan ta nkual têh Gia Nghĩa hun hao [ư têh ndro\ng.

        Ơi kônh wa n’hanh băl mpôl! Mhe aơ, ta du rơh tâm nchră geh nkô| “ndơ\ rgâl khoa học kỹ thuật dak si tâm ban hao jêng tơm tiêu” [ư ta xã Dak Nia, kônh wa ta âk ntu\k tât râng le\ dơi wa Hoàng Phước Bính, rnâng kan tuch tăm, Groi kruanh Hiệp hội hồ tiêu Chư Sê, rblang ăp nău ôp mpeh trong tăm n’hanh mât chăm tơm tiêu.

            Du hê nu^h [on lan kan lo\ mir ôp ăp nu^h rnâng kan mpeh tăm tơm tiêu ma n’gâng rêh, rnôk nju\r tiêu ri an dah âk rse hao tơm n’gâng rêh tâm di? Rnôk tăm tiêu geh [ư ntu đo\ng lah mô? N’hanh rnôk [ư ntu ri moh rnôk [ư an tâm di gay mô go\ khuch tât reh tơm tiêu?

            Wa Hoàng Phước Bính: Đah neh lâng mô lah neh sop tâm ban kơt nê| đo\ng, mpeh n’gâng kônh wa ân tăm ma n’gâng rêh yor tơm păng u\ch geh nku\m n’hâm đo\ng. Rnôk tăm đah n’gâng rêh păng tâm kơl hao jêng nsum, reh bah tơm n’gâng rêh [ư an lăp suăt dak n’hanh rhôp dak du\t ue\h. nkre ma nku\m n’hâm du gâl măt nar tâm rnôk duh phang hô. T^ng mpôl hên tâm n’gâng rêh ân sơch 3 ntil tơm rnoi tuh: tơm muồng đen, tơm keo dậu n’hanh tơm puh lu\ng. A[aơ tơm puh lu\ng bri dơi tăm âk ta Dak Lak, Dak Nông, Gia Lai…n’hanh dơi sơch lah 1 tâm ăp tơm tăm du\t ue\h. Yor ăp ntil tơm dja mpeh rnoi tuh, tơm so\ng, si nâp, ntô rsap, mpu\m n’hâm dah găp n’hanh đêt geh tu ndru\ng chuh sa…Ho\ geh ngăn tâm ăp mir cao su tăm 4-5 năm nu^h [on lan nha tăm tiêu n’hanh hao jêng ue\h đo\ng. Mpeh ntu\k nsing khoa học ri mô dơi tăm yơn i ngăn ri tơm nha hao jêng ue\h đo\ng n’hanh mô ho\ geh nkô| nău mpơl khuch jêng kônh wa lơi sreh tơm cao su ma rkeh srang n’ging, mpu\m lha n’hanh an rong tay chông dơm. Yor geh rnôk rtăk cao su hao khlay ri kônh wa ân gu\ m^n phâm [ư gay so\k geh wa\ng sa bah tơm cao su đo\ng.

            Mpeh nău [ư ntu ri mô dơi yor nău ho\ ngăn geh ta Đồng Nai, Vũng Tàu ri tiêu kh^t âk tă bah [ư ntu. A[aơ 3 n’gor Tây Nguyên dôl nha hôm âk ntu, yor kơt nê| rnoh tiêu kh^t du\t âk. Nkô| lah tă bah trong to\ dak bah kônh wa to\ m’âm jêng ân [ư ntu to\ dak tâm khay wai rnôk to\. Ntu dak lah ntu\k mât ngâr tay tơm dak bah khay mih gay an tay, yor kơt nê| tơm dak dja lah ntu\k gay an mbr^ng sêt [ư jêng bu tuh kh^t ngăch rơ\ jêng n’hanh [ư kh^t tơm. Nê lah tơm ndơ [ư jêng kh^t ngăch ta tơm tiêu.

            Wa Lê Thị Nhàn, ta thôn Đồng Tiến, xã Dak Nia, thị xã Gia Nghĩa, n’gor Dak Nông ôp đah tơm tiêu ri he do\ng moh ntil phân poh i du\t ue\h?

            Wa Hoàng Phước Bính: A[aơ ta ntu\k tăch rgâl geh rlău 7000 doanh nghiệp [ư njêng tăch rgâl phân poh jêng phân poh le\ jêng wâr le\ n’hanh jêr g^t năl lor. Ăp Doanh nghiệp nkoch lah phân he ue\h da dê jêng kônh wa du\t jêr tâm nău sơch. Kônh wa ân g^t m^n kloh mpeh nkô| nău dja. Lơn lah rnôk rvăt kônh wa ân rvăt di tơm, geh ăp to\ng săm[u\t đăng ký bah ngih dak rnôk an do\ng. Tâl 2 lah kônh wa ân joi g^t na nê| phâm [ư gay ma do\ng di, mô dơn lah ntil dak si mô lah phân. He g^t nău way do\ng dak si n’hanh phân lah 4 di: Di ntil, di rnoh âk n’hanh rnoh tam, di rnôk, di trong [ư. Lơn âk kônh wa geh nău tih mpeh nău way 4 di. Nt^t kơt lôch poh phân kâp mih ju\r gay lăp dak mih, rnôk mih ju\r ri bah năp nê ho\ n’hui le\ phân đạm. U\ch mir tiêu rêh jo\ jong ăp năm ân poh phân hữu cơ, ndum rmu\ ôm n’hanh rnôk do\ng phân vô cơ ri ân do\ng tâm ban, ăp to\ng, đa trung vi lượng. Nău roh tâm ban lah nkô| nău [ư an tơm geh nhop huănh, n’hanh nê lah nkô| nău gay tu ndru\ng ntoh luh.

            Nkô| way nkoch Ndrel hăn [on lan kan lo\ mir nar aơ tât ta aơ ho\ le\ jêh. Lah ue\h kônh wa n’hanh băl mpôl ho\ pơk djăt./.

Nu^h răk rblang: Điểu Thân n’hanh Thị Đoắt