VOV4.Mnông:  Ta năp nău ngăn rnoh neh tuch tăm ăp nar lơ ma geh do\ng le\ rngôch gay mân nău mât rong jêng dơh lơn, âk rnăk [on lan ta Daklak le\ rgâl jêng mât rong ndrôk kru\ng ta ndrung. Nău kan mât rong aơ mô dơn kơl an nu^h mât rong mpêt nkrem săk soan nark an ma hôm nha ns^t tay nău geh âk mpeh wa\ng sa.

            Năm 2015, rnăk vâl nô Danh Quân (rnoi Khơ Mer) ta buôn Trí B, xã Krông Na, nkuăl Buôn Đôn, n’gor Daklak geh ta ntu\k kơl an 2 mblâm ndrôk me t^ng bôk nău kan n’huch ach o nâp nâl. Ua\nh saơ pih hon êng mô hôm âk jêng nău mât rong ndrôk geh âk nău jêr jo\t, wa le\ rlong rong 2 mblâm ndrôk t^ng trong krung ta ndrung. Nău geh lôch rlău 3 khăy rong r^ ndrôk ngăch têh n’hanh dơh tăm. Ndrôk mât bôk năp lôch n’hâp le\ prăk rong geh hôm klâp ma 4 rkeh prăk/mblâm. Bâh ne\, wa ntru\nh ntuh kơl [ư ndrung n’gar n’hanh pơk hvi rnoh mât rong. Wa Quân nkoch, gay ma mât đăp mpăn rnoh ndơ sa an ndrôk, wa le\ ntêm an 2 sào neh gay ma tăm pih rveh n’hanh pih mblăng. Rlău ma ne\, rnăk vâl hôm nha geh tay ndok tuch tăm kơt lah rhư, tơm mbo, n’ha mbo ih kro gay ma nkrem an ndrôk sa. Ndơ sa bâh ndrôk geh k^n hăch bâh ba, mbo yor rnăk vâl geh tăm jêng mpêt nkrem prăk kan du\t âk.

            “Lah ma đah a[aơ ma mât rong mbơk lêng r^ pih ta aơ sa mô to\ng, krung ta ndrung ndrôklăy lơn ndrôk bu jêng lah mbơk âk ngăn. Du nar an sa 2 tơ\ ơm ôi n’hanh kêng măng. Lah kơt khay wai aơ r^ geh tay rhe. Khay mih r^ geh tăm pih an sa mô le\ hôm ăp khay wai r^ sa to\ng. gâp an sa nkre lah rge, pih, ôi an sa rhe măng an sa pih. Đah mbo r^ tât khay mbo mơ geh sa, gâp gâm ndơ sa an du đê| boh. Gâp rong kơt ne\ rđil đah ndrôk bu r^ tăch khlay lơn đo\ng đah ndrôk mbơk lêng, săk lăy jêng lah rvăt khlăy lơn.

            Hôm đah rnăk wa Y Hluăt Êban, ta [on Ea Tuk, xã Cư Pơng, nkuăl Krông  Buk, yor rnăk vâl đê| nu^h jêng rong ndrôk kru\ng ta ndrung lah nău kan khlăy gay ma n’hao tay nău geh an rnăk vâl. Wa Y Hluăt Êban an g^t, rnăk vâl le\ do\ng le\ rnoh  neh văr mir, pit bri gay ma tăm pih [ư ndơ sa, rhe lôch ăp rơh kăch rek le\ geh mât tay ih kro gay ma an ndrôk sa. Nu^h kan mât chiăp ndrôk r^ ndăn mông nar bâh ăp nu^h kan ta rnăk vâl. Bâh geh [ư ueh di nău chuh dak si, mât ueh ndrung n’gar, jêng ndrôk hun hao ueh lăy tâm di đah rnoh ndrung rong mbro bâh 7-8 mblâm ăp rơh. Ăp năm rlău ma cà phê, ba rnăk vâl wag eh tay bar pe jât rkeh prăk bâh rong ndrôk yơn mô geh roh âk mông nar săk soan rong.

            “Ta khay sro\ nđik ngăn lah ta bâh khay 8 lah gâp ntơm rong kru\ng ta ndrung, hôm khay wai duh r^ geh mbơk chiăp bah dih. Rong kru\ng kơt ne\ ueh lơn yor mông hăn chiăp mô geh, ndăn mông nar jêng ăp nu^h tâm jay mbra dơi an sa da dê. Gâp an sa le\ ma pih tăm nkre lah rhe kro. Đah rnăk đê| nu^h r^ kơt ne\ lah du\t tâm di. Du nău dơh nơih tay lah mât krung ndrung geh ăch păng [ư phân mbra geh so\k ăch ndrôk [ư phân tăch mô lah do\ng đo\ng.

Tâm rnôk neh ntu dôl geh huêt jê| khuch tât ntu\k m[ơk tiăp ta ndr^ch ja, mât rong ndrôk kru\ng lah trong r[o\ng tâm di đah âk ntu\k. Yơn lah gay mât rong ndrôk kru\ng ns^t geh tay wa\ng sa âk n’hanh đăp mpăn jo\ jong, ri nu^h mât rong ân r[ah g^t kỹ thuật mât rong ndrôk kru\ng ndrung. Bah kơi aơ, Thạc sĩ Ngô Nhân, Giám đốc Ntu\k rgum ntru\t nsôr tuch tăm mât rong n’gor Dak Lak mbra njrăng đă kônh wa du đêt kỹ thuật mât rong ndrôk kru\ng ndrung.

            Thạc sĩ Ngô Nhân an g^t, a[aơ, mât rong ndrôk kru\ng dôl geh âk nu^h mât rong ta Dak Lak sơch [ư yor aơ lah trong mât rong dơh an nău njrăng uănh ndrôk mpeh âk ntil kơt: rnoh âk ndơ sa, ntil ndơ sa, mât njrăng nuh srê…Rlău ma nău mât chăm, mbra ndăn ndơ sa bah ndơ tuch tăm đo\ng kơt pih rhe, lha n’hanh săk tơm prit, mbo nkre tâm pot rlu\ [ư ndơ sa an ndrôk. Ndrel đah nê, nău mât rong ndrôk kru\ng kơl nhih pah kan dơi kan mât njrăng ue\h nuh srê ta ndrôk đo\ng, kơl an nău mât rong rơ\ jêng.

            T^ng Thạc sĩ Ngô Nhân, ndrung mât kru\ng ân [ư êng, prêh sơh, nđik aih, bah du\t chông sial, du\t ue\h lah [ư ngai đah jay, ngai [on. Jâng n’gar ân luh sơh dak ue\h, jâng ndrung ân sop nkêng grơ\ grơ\ gay dak hoch luh, geh rnoh nkot, der bah l’^t mbe\, bo\k nung. Tâm rnôk mât rong ân mpôih kuaih kloh ndrung ăp nar, way puh nkh^t kaman, đăp mpăn ndrung n’gar sơh ue\h. ndrung n’gar ân nching n’hu\t đăp mpăn an nđik aih tâm khay wai, n’hu\t răm tâm khay sial puh, der bah mih sial mpruh lăp.

            Mât rong ndrôk kru\ng kônh wa ân njrăng ndrung n’gar [ư ue\h to\ng n’hu\t răm, nđik aih, n’hâm sial way ue\h an ndrôk hao rơ\ jêng. Tâm rnôk mât rong ndrôk ân njrăng uănh khlay tât rnoh to\ng ndơ sa bah ndrôk đo\ng.

            Gay an ndrôk hao jêng dăng ân đăp mpăn to\ng geh tơm ndơ sa nklăp 2,5% rnoh jâk săk ndrôk. Ndơ sa tâm di an ndrôk mât kru\ng lah: ăp ntil ndơ sa rêh, ndo\k nja ndơ tuch tăm, ndơ sa rnih, ndơ sa kơi ntop chất khoáng n’hanh vitamin. Ntil ndơ sa rêh ân tâm pot nsum đah ndơ sa rnih gay njêng du ndơ sa ăp to\ng dak kah. Lor bôk năp ân ndrôk sa ndơ sa rêh, đêt an ndơ sa geh rnih gay an ndrôk bên sa hơm âk.

            Tâm rnôk mât mêr ân njrăng uănh du nkô| nău lah tâm khay sro\ nđik rnoh ndơ sa rêh mô to\ng rnoh u\ch geh mât săk ăp nar bah ndrôk ri ân kơi ntop du đêt ntil ndơ sa rnih tâm di.

            Ndơ sa rêh lah ăp ntil pih choh hăch, ndơ sa choh pih ndum srat, ndo\k nja ndơ tuch tăm choh hăch, ndo\k nja công nghiệp (chot bia, ndrănh, rỉ mật, nja tao, nja tuh, ntô play do….) âk ntơm bah 55- 60% ndơ tâm pot sa. Ndơ sa rnih tâm pot rgum lah ăp ntil ndơ sa rnih kơt bum blang k^n, mbo k^n, tuh neh…Ndơ sa rnih tâm pot rgum âk nklăp 40- 45% ndơ sơh kro tâm ndơ sa bah ndrôk.

            A[aơ geh 2 trong r[o\ng mât rong ndrôk, nê lah mât ndrôk deh kon n’hanh mât mêr lay ndrôk. Đah le\ 2 trong r[o\ng dja, rnoh âk ndơ sa kơi ntop t^ng rơh lah du\t khlay, n’glêh an tât nău hao têh jêng bah kon ndrôk. Thạc sĩ Ngô Nhân njrăng đă, đah mât rong ndrôk deh kon, lơn lah ndrôk me dôl tâm rnôk bu\n ntreo, ân đăp mpăn rnoh âk ndơ sa đạm, pih nse, kơi ntop ndơ sa rnih, to\ng đah nău u\ch geh ndơ sa bah ndrôk me n’hanh nău u\ch geh ndơ mât kon ntreo. He mbra dơi do\ng bánh đa dinh dưỡng kơi ntop tay tâm ndơ sa bah ndrôk đah rnoh âk ntơm bah 0,5 tât 1kg an 1 mblâm ndrôk 1 nar.

            “Ndrôk me bu\n ri kônh wa ân kơi ntop khoáng ma găr ho\ ler, a[aơ dôl geh bu tăch âk. Geh kơt nê| mơ đăp mpăn jêh aơ tay kon ndrôk deh ngăch dăng n’hanh ndrôk deh der bah ji lôch deh nse.

            Đah mât rong ndrôk mêr lay, nău way nsum lah tâm pot nkre đah ndơ sa rêh n’hanh ndơ sa rnih tâm di, ơm geh, rnoh thuk yơn hôm đăp mpăn to\ng ăp rnoh dak kah an ndrôk hao têh lor rnôk nkh^t roch đo\ng. ndơ sa rnih ân tâm pot lam, yor lah mô tâm pot lam mbra geh khuch tâm rnôk et lêk ndơ sa tâm khu\ng ndrôk.

            Đah rnôk mât mêr lay ri kônh wa ân njrăng du đêt nkô| nău bôk năp mpeh ndrung n’gar ân đăp mpăn nkre n’hu\t răm, nkre nđik aih, ân n’hoch luh dơi ăch chrach bah dih n’hanh lơn lah tâm mât mêr lay ndrôk ân uănh khlay tât ndơ sa kah gay mhâm [ư an gơnh hao têh lay jâk du\t ue\h.

            Du nkô| nău khlay ân njrăng tâm rnôk mât rong ndrôk đo\ng, nê lah njrăng n’gang nuh srê. T^ng thạc sĩ Ngô Nhân, kônh wa ân t^ng [ư njrăng n’gang nău ji khay lơn rlău nău săm ji. Way mât kuaih kloh ue\h ndrung n’gar, bong sa, bong ngêt n’hanh ntu\k wa\r kiău ma kloh ue\h an ndrôk; way [ư t^ng rơh nkh^t ngonh, đe, tăp d^r, măch moih ăp ntil…gay bah ir tơm ji lơh khuch tât săk ndrôk. Chuh ăp ntil vaccine mô lah dak si njrăng n’gang nău ji an ndrôk di nău way n’hanh ân way groi nđôi mbro t^ng ndrôk, rnôk geh nău mpơl mha êng mô lah geh mpơl nău ji ân ngăch lăp săm d^l.

            Đah khay sial puh, khay sial dăng ta n’gor ri ân [ư jăp njrăng n’gang nău ji rtuăl mham ji lhut mbung plôk nchop, nê lah bar nău ji ma kônh wa [on lan ân geh nău uănh khlay n’hanh ntuh kơl lor nchrăp. Hăn tât trạm thú y ăp nkuâl tâm ban kơt cục thú y ta n’gor đo\ng gay dơi pă an tơm vaccine ma kônh wa u\ch rvăt.

            Ndrel đah ăp trong nkra kỹ thuật, gay an n’gâng kan mât rong ndrôk t^ng trong kru\ng ta ndrung n’gar nar lơn ma hao rơ\ jêng n’hanh jo\ jong ri ăp rnăk ân mât uănh, [ư bah le\ gay nău mât rong jê| chrai [ư [ô djơh ôm ntu\k gu\ rêh ma trong mon ntu biogas mô lah ntu ndum phân ân di rêng kỹ thuật./.

Nu^h rblang: Điểu Thân n’hanh Thị Đoắt