VOV4.Mnông: Tâm rnôk nău mât tăm âk ir đah tơm tiu geh ta âk ntu\k, r^ ta Gia Lai, nău kan tăm tiu t^ng trong hữu cơ nâp nâl dôl geh mât ua\nh. Nău ngăn an saơ, nău pah kan t^ng trong hữu cơ geh rnoh prăk kan mô âk, yơn kơl an tơm tiu têh dăng, mô geh nău bu tuh, play geh âk nu^h u\ch rvăt jêng hôm nha đăp mpăn nău geh. PV radiô nău ngơi VN gu\ kan ta Tây Nguyên nkoch săk rnglăy nău kan tăm tiu t^ng trong nâp nâl, tăm t^ng trong hữu cơ ta Hợp tác xã nông nghiệp n’hanh dịch vụ Nam Yang, ta xã Nam Yang, nkuăl Đăk Đoa, Gia Lai.

Le\ 3 năm aơ, nô Trần Quang Sơn ta thôn 1, xã Nam Yang, nkuăl Đăk Đoa, rgâl 5 ha tơm tiu bâh rnăk nơm jêng tăm t^ng trong hữu cơ rgâl an ntrong kan ơm, nô mô hôm do\ng dak si hoá học n’hanh phân vô cơ t^ng ăp năm. Ndơn ta ne\ lah ăp ntil dak si sinh học kơl n’hao nău ueh an tơm, phân hữu cơ gay ma n’hao ueh neh n’hanh tâm ban jêng neh. Nô Sơn le\ tăm tay tơm pih tuh ta nklang ăp mbor, ăp jro\ng tiu gay ma bah ir duh, mêt ueh l’^t an neh. Đah ntrong kan mhe, lôch 2 năm, neh tâm mir bâh rnăk nô le\ ueh rmu\, khay mih soăt lăp dak ngăch, khay wai mât dak ueh. Mir tiu a[aơ le\ du\t ueh jêng kơưt ntơm, ma mô geh bu tuh đo\ng.

“Mir tiu tăm t^ng trong hữu cơ kơt aơ r^ păng hun hao ueh, nâp nâl. Ntuh kơl t^ng trong aơ r^ mô geh nău bu tuh prăk kan mô ir hoach đah nău pah kan way ơm. Phân ndrung n’gar aơ ndum le\ lêk 1 tât 2 khay, mpli nsum tay đah set Trichoderma n’hanh men sinh học. nău geh tiu hữu cơ mô âk kơt do\ng dak si hoá học. râng geh 1  jro\ng tiu geh 4 tât 5 kg. yơn lah rnoh tăch khlay ntuh  [ư mô âk, rnoh khlay rnôk tăch r^ khlay rlău 2 tơ\”.

Ta thôn 1, xã Nam Yang, rlău ma rnăk vâl nô Sơn, a[aơ geh bar pe jât rnăk êng dôl pah kan tăm tiu t^ng trong nâp nâl, hữu cơ. Khân păng tâm rgop jêng HTX tuch tăm n’hanh kơl kan Nam Yang. Nô Ngô Văn Tiên , nu^h kan ndrel ta hợp tác xã an g^t, gay ma rgâl bâh ntơm pah kan tăm tiu ơm jêng t^ng trong hữu cơ, nâp nâl, hợp tác xã le\ r[u\n nchră ndrel pă jêng 2 rmôt kan. Du rmôt le\ ơm geh mir tiu  le\ mô hôm do\ng dak si hoa shọc tâm 2 tât 3 năm, lôch ne\ mât tăm t^ng trong hữu cơ da dê.

Rmôt kan mhe mbra [ư t^ng nău [ư ueh neh, tăm le\ rngôch t^ng trong hữu cơ bâh ntơm. T^ng ne\, [on lan kơt lah mô hôm do\ng ăp ntil dak si hoá học, phân poh lah ăp ntil phân hữu cơ. T^ng nô Tiên, mir tiu pah kan t^ng trong hữu cơ geh rnoh prăk ntuh [ư mât bâh 25 tât ba dâng 30 rkeh prăk/1ha yơn hôm nha mât đăp mpăn geh bâh 2 tât 3 tấn tiu găr. Đah rnoh khlăy bâh rlău 100 rbăn prăk./1kg tiu krăk, rlău 300 rbăn prăk.1kg tiu gur, [on lan kan ndrel hôm nha đăp mpăn nău geh n’hanh [ư sâm geh bâh tơm tiu.

“Rgâl mhe nău pah kan tăm tiu t^ng trong hữu cơ geh âk nău ueh. Bôk năp lah săk soan nơm đăp mpăn, mô geh nău tât bâh ndơ khih dak si hoá hoc. Tal bar lah ndơ [ư tăch an ntu\k tăch rgâl khlăy mô rvê mô geh ntu\k tăch. A[aơ, tiu jay gâp mô to\ng tăch an ntu\k tăch rgâl. Nt^t lah kơt tiu gur tăch rlău 300 rbăn prăk/kg, tiu l^t do\ng tâm ăp ntu\k răk năch ngêt sông ta nkuăl[on têh Hồ Chí Minh lah mô to\ng ma tăch ơm”.

Gay ma n’hao rnoh khlăy n’hanh nău knơm an ndơ geh [ư, ntu\k kan ndrel le\ dăn mbơh nău dơi kan nău ntơ tiu Nam Yang. Ndrel đah ne\, du đê| nu^h kan ndrel le\ m^n kan [ư dơi máy pâr tiu đah tia hồng ngoại kơl an tiu Nam Yang mât ueh kơt ơm mau nđir bâh tiu, tiu gur nrôk lêh. Tât a[aơ, ăp nău dơi bôk năp bâh nău kan tăm tiu nâp nâl, hữu cơ bâh rmôt kan ndrel Nam Yang le\ geh tât 68 nu^h kan ndrel đah bơi tât 100 ha tiu. Tâm ne\, geh 30 ha tiu le\ geh kơp dơn nău ntơ VietGap, ăp năm pă an bar pe jât tấn tiu hữu cơ an ntu\k tăch rgâl tâm dak. Ton mbra rnoh aơ mbra hao tay ta ăp năm let năp tay rnôk ma ăp mir tiu pah kan t^ng trong hữu cơ le\ rgâl jêng tăm tiu hữu cơ le\ geh nău dơi. Wa Trịnh Quốc Việt, giám đốc ntu\k kan khuyến nông Gia Lai ua\nh năl.

“A[aơ, tiu bâh rmôt kan ndrel Nam Yang le\ geh kơp dơn VietGAP, khân păng pah kan tiu t^ng nău ntru\nh kan đăp mpăn, a[aơ ndơ geh [ư khân păng tăch đah rnoh khlăy lơn ta ntuk tăch rgâl. Ne\ lah nău geh ueh. Năm e nơh, mpôl hên [ư du nău kan khuyến nông ta ne\. mpôl hên nti nău kan, nt^m nti kĩ thuật gay ma [on lan pah kan t^ng nău ntru\nh nâp nâl. Mpôl hên saơ, aơ lah rmôt kan ndrel du\t ueh, ngăch n’hanh leo kan đah ntuk tăch rgâl”.

Pah kan tăm tiu t^ng trong hữu cơ, nâp nâl mô dơn lah trong hăn mhe, khlăy bâh n’gâng kan tăm tiu tâm let năp tay, ma hôm nha kơl, n’hao nău knơm tiu Gialai ta ntuk tăch rgâl.

Tâm du gâl bah kơi aơ bah nkô| way nkoch, mpôl hên geh rơh tâm ôp đah Kỹ sư tuch tăm Lê Bá Nghiêm, mpeh Ntu\k rgum ntru\t nsôr tuch tăm mât rong n’gor Gia Lai mpeh nkô| nău kỹ thuật mât chăm tiêu t^ng trong kloh ue\h, jo\ jong.

            - Ơi kỹ sư, lor bôk năp gâp dăn may an g^t ăp nău mha êng đah tiêu [ư t^ng trong do\ng ăp dak si hoá học n’hanh tiêu tăm t^ng trong kloh ue\h lah moh ndơ mêh?

            - Lê Bá Nghiêm: Bôk năp, mpeh rnoh khlay, tiêu tăm ma ndơ rmu\ ôm âk rlău rđ^l đah tiêu tăm t^ng trong poh phân way ơm ntơm bah 2 tât 3 tơ\. Yor nu^h do\ng sa way u\ch đah ndơ kloh ue\h lơn. Tiêu kloh ue\h mô rmeh khan dak si khêh khuch tât n’hâm soan. Play kah ue\h, neh ntu kloh ue\h. nu^h kan tâm mir tiêu du\t đăp mpăn, mô khuch tât n’hâm soan đêt. Rnôk rnoh khlay hao ntơm bah 2 tât 3 tơ\ ri nău ns^t geh wa\ng sa tâm ban đah tăm tiêu ma trong do\ng dak si hoá học đo\ng Tơm tiêu dơi plơ\ tay đah ntu\k gu\ rêh êng tâm bri jêng păng cho\l dơi đah bu tuh du\t ue\h. lah tăm tiêu hữu cơ dơi dăp rgum t^ng nkual êng, ri kơt lah mô geh tu ndru\ng chuh sa. Lah geh ri ta rnoh đêt dơm, mô lơh jêng khuch, tơm tăm hao jêng êng. Tơm tiêu hữu cơ geh rnoh jong rêh lơn rđ^l đah do\ng dak si hoá học. Tiêu puh dak si hoá học ri ntơm bah 3 tât 5 năm mbra jêng kh^t mbrơi, yơn tiêu hữu cơ mbra rêh jong 15 tât 20 năm. Nê lah nău ue\h bah mir tiêu hữu cơ.

            - Gay rgâl bah mir tiêu t^ng trong mât chăm ơm jêng mir tiêu hữu cơ, ăp nu^h tơm mir mhâm [ư mêh, hơi kỹ sư?

            - Lê Bá Nghiêm: Mpeh nău luh jêng bah tiêu way ơm n’hanh tiêu hữu cơ, ri păng êng ngăn. Tiêu way ơm do\ng ăp ntil dak si hoá học, tơm way to\ng, rmeh ndơ sa an păng đo\ng. yơn tiêu hữu cơ ri păng ân plơ\ jêng tay nău rêh êng tâm bri, jêng lah tiêu mô an geh sa âk kơt nê|, ma păng dơn sa rnoh đêt lơn. Phân hữu cơ ri rnoh âk ndơ sa đêt, mô lah do\ng ăp chế phẩm sinh học ri păng dơi nkh^t tu ndru\ng ngăch đo\ng, ma păng nsing tâm nău dơi soan ât rdâng đah bu tuh, kơl tơm mbrơi mbrơi đăp mpăn tay. Lah dôl ma mât chăm t^ng trong way ơm ma rgâl jêng mât chăm tiêu hữu cơ d^l ri păng hoăt ndal. Bôk năp yor păng rgâl mpeh ndơ sa kah ndal, tơm dôl sa hơm, ăp to\ng, rngơ\ ma n’ât ndal ri mir tơm nê păng mbra jêng kh^t. lah u\ch hun hao tiêu hữu cơ ri geh du trong r[o\ng lah hu\ch mbrơi tê| phân hoá học. Trong r[o\ng tâl bar lah tăm mhe tơm bah bôk năp, rgâl rmu\ ôm ue\h neh. Nău du\t khlay lah ân njêng ue\h jêng neh kloh, geh ndơ rmu\ ôm âk gay tăm tơm rêh ma ndơ sa rmu\ ôm tâm neh. Lôch nê tăm mât chăm tơm tiêu t^ng trong r[o\ng tiêu hữu cơ ntơm bah rnôk mhe tăm ju\r. Rnôk nê mơ dơi kuăl lah tiêu hữu cơ.

            - Rnôk rgâl jêng mir tiêu hữu cơ, ăp nu^h tơm mir ân rgâl ue\h jêng neh, do\ng phân poh n’hanh ăp ndơ êng tâm mir mhâm mêh, hơi kỹ sư?

            - Lê Bá Nghiêm: Tăm tiêu hữu cơ ri neh lah du\t nău khlay, [ư jêng tât hao jêng play bah mir. Lah neh geh âk ndơ rmu\ ôm, âk nsôp kah tâm neh ri tơm sa ndơ rmu\ ôm nê, jêng luh play bah dak rmu\ ôm nê. Neh rmu\ nsôp way geh brăn gu\ rêh tâm neh, pih rêp hon tâm ban kơt tơm êng [a [a\. Nu^h tơm mir mbra mô nkh^t pih ma dak si hoá học. U|ch lơh kloh pih, ri djăt ma hăn rôk pih dơm, mô dơi puh ma dak si.

            Tâm rnôk ntơm rgâl bah mir tuch tăm t^ng trong hoá học jêng mir tiêu hữu cơ, bu way n’hu\ch mbrơi ăp dak si hoá học. A[aơ, khân păng way do\ng ăp trong tăm di rnoh srêt srang, do\ng vi sinh vật, ndơ dja sa ndru\ng rdjăt ri, ngonh dja sa ndru\ng ri joi tr^ch ndjôt lăp tâm mir [ư an si bu tuh mô dơi hao rơ\ jêng lơh khuch tơm tăm. Bu hôm do\ng dak si vi sinh, sinh học kơt mbr^ng sêt trichoderma, mô lah mbr^ng sêt ư\r, sêt n’glang. Aơ lah ngoăy tâm ăp mbr^ng sêt geh êng tâm bri gay njrăng bah tu ndru\ng chuh sa, mô lah njrăng der bu ro\ sa reh tâm neh, rdêl bah ăp ntil lơh jêng khuch. Đah phân poh an tiêu hữu cơ, bu mô do\ng phân hoá học ma do\ng phân vi sinh, ăch ndrôk.

            - Dăn lah ue\h kỹ sư!

Nu^h nchih rblang: Điểu Thân n’hanh Thị Đoắt