VOV4.Mnông: Ăp năm dăch aơ, ta nkuăl Cư M’gar, n’gor Daklak, âk [on lan le\ nănh ntuh kơl tăm bơ Booth, ns^t tay nău geh wa\ng sa âk. Ta meng geh âk ndơ kah, dơh mât prăp n’hanh nchoăn rdeng ngai, nău ueh bâh ntil aơ lah lêh play rlơ\ khay đah ăp bơ êng, jêng rnoh tăch khlay.

Năm 2011, rnăk vâl wa La Thị Ấn, ta rmôt dân phố Thống Nhất, nkuăl têh Ea Pôch, nkuăl cư M’gar le\ nẳnh gâl ntil ndơ tăm rlău 7 sào neh cà phê mô jêng tăm bơ Booth. Bâh geh mât chăm di kĩ thuật, trôk nar ueh, jêng bâh ntơm bôk năp rnăk vâl le\ geh 100 rkeh prăk. Saơ geh lãi nkre lah dơh tăm, rnăk vâl wa le\ ntuh [ư rgâl tăm le\ rngôch mir tơm cà phê rlău 1,3 ha jêng tăm bơ Booth, an nău geh ăp năm bâh 150 rkeh prăk. Ntil bơ aơ an geh play rlơ\ khay đah bơ êng, jêng wa Ấn ntơ lah bơ tứ quý.“Bơ tứ quý r^ nău geh âk lơn đah bơ tơm yan, kơt rnăk gâp tăm yan bôk năp geh lah 130 rkeh prăk hôm, ăp năm ba kơi geh 180 rkeh. Ntu\k tăch mô geh, tết nơh gâp geh tăch nklup 1 kg geh rlău 40 rkeh prăk, yor lah mô âk jêng tăch rnoh khlay đah tơm ngăn.

Rnăk vâl wa Nguyễn Cường ta thôn 5, nkuăl têh Ea Pôch, nkuăl Cư M’gar le\ tăm ntil bơ Booth geh 6 năm aơ. Đah rnoh neh 2 ha, ăp năm wa Cường geh rlău 250 rkeh prăk. Nău êng bâh ntil bơ Booth đah bơ ngăn lah geh kao bâh khay 1 tât khay 3 n’hanh lêh play ta khay  11 tât ta năp khay 3 khay 4 năm ba kơi. Tơm hao jêng ueh tâm trôk nar ueh aih, ngăn lah tâm di đah trôk nar mih sial nkual Tây Nguyên. Nău mât chăm ntil tơm aơ mô ir jêr, kanu\ng ua\nh njrăng ta rnôk luh kao, kơn play r^ tơm mbra geh âk. Wa Nguyễn Cường ta thôn 5, nkuăl têh Ea Pôch, nkuăl Cư M’gar, n’gor Daklak an g^t:“Păng luh rlơ\ yan, he do\ng phân poh n’ha poh đah rnoh đạm 10, kali 10, lân r^ đê| lơn klâp ma 60%, du hộp he mpli mbe\ ta du\t khay 6. klâp ma 10-15 nar lôch ne\, puh tay du tơ\ gay ma an luh kao, lôch ne\, kao le\ geh dang kơn play d^ng mâng hoch r^ he puh tay gay ma rong play, kơl an play hun hao tâm ban”.

Ăp năm dăch aơ, ta meng tơm tăm tơm lah cà phê, tiu, [on lan kan lo\ mir ta Cư M’gar dôl geh nău nchrăp rgâl tăm âk ntil tơm sa play, tâm ne\ geh bơ booth.

Wa Phạm Quang Mười, kruanh ntu\k kan tuch tăm mât rong n’hanh hun hao [on lan nkuăl Cư M’gar an g^t, tơm bơ Booth tâm di đah trôk nar, mih sial ta ntu\k jêng nău têh jêng, hun hao ueh, an nău geh âk. Đah nău lêh play rlơ\ khay đah bơ ngăn n’hanh nău kah săk âk, jêng bơ Booth geh rnoh tăch khlay lơn âk đah âk ntil bơ êng.“Săk rnglăy wa\ng sa bâh ntil bơ ơm r^ du\t ueh, yor tâm khay bơ bâh Daklak lah nsum n’hanh nkuăl Cư M’gar lah êng ta rnôk mô geh bơ r^ rnoh khlay tăch bơ mbra hao tât 60 rbăn prăk/kg. rnoh bơ rlơ\ khay du\t âk lah do\ng sa an ăp ntu\k tăch rgâl têh kơt Hà Nội, nkuăl [on têh Hồ Chí Minh…jêng nău u\ch do\ng âk. Geh rnôk ntu\k mô geh bơ tâm dak tăch r^ bu tăch hôm hăn rvăt bâh dak bah dih s^t tăch ta ăp siêu thị têh”.

T^ng nău mbơh bâh Viện khoa học kĩ thuật Nông-Lâm nghiệp Tây Nguyên r^ nău tăm tâm breh bơ Booth ta mir cà phê mbra kơl an ăp rnăk [on lan bah roh tui rnôk kanu\ng tăm êng du ntil tơm, njêng trong hăn mhe an ăp mir tơm cà phê ranh, n’hao nău geh ta du rnoh neh tăm. Bơ Booth lah ntil tơm rlơ\ yan geh nar khay mât chăm tâm ban đah cà phê jêng lah kônh wa mô hoach âk mông nar. Rlău ma nău tăm tâm breh bơ Booth mbra kơl ueh nđik mir cà phê, n’hao nău l’^t răm n’hanh kơl an ueh ntu\k mir cà phê hun hao ueh lơn.

          Gay kơl kônh wa tăm bơ rlơ\ khay an ns^t geh wa\ng sa âk, Tiến sỹ Hoàng Mạnh Cường, Kruanh bộ môn Lâm nghiệp n’hanh tơm sa play, mpeh Viện khoa học Kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên mbơh nti kỹ thuật sơch ntil, neh n’hanh trong mât chăm tơm bơ Both, bơ Reed.

            Ơi tiến sĩ, a[aơ geh du\t âk ntil bơ bu tăch. Ta Tây Nguyên ri kônh wa ân sơch moh ntil bơ rlơ\ khay an tâm di mêh?

            Tiến sỹ Hoàng Mạnh Cường: Ntil bơ Both 7 du\m nkai ntơm bah khay 11 tât khay 2 ăp năm, n’hanh ntil du\m nkai tâl 2 lah ntil bơ Reed du\m du\t nkai đo\ng, ăp ntil dja lah ntil ue\h rnôk tăm rlơ\ khay n’hanh an rnoh geh wa\ng sa du\t âk.

            Ơ, dăn tiến sỹ an g^t nău mô ue\h bah bar ntil bơ dja mêh?

            Tiến sỹ Hoàng Mạnh Cường: Nău mô lăng ue\h bah ntil bơ Both 7 lah kơt aơ: ntỉl dja play du\t âk, geh nău tâm di đah ăp ntu\k neh tăm êng êng, n’hanh păng mbra dơi rêh ta âk ntil neh mô dơn neh guh bazan. Yơn lah, nău mô lăng ue\h bah păng lah nău dơi cho\l đah ăp ntil bu tuh mô lăng ue\h. nt^t kơt, bu tuh Phytopthora đang ntô tơm, ta reh; ndru\ng, rhoăy jôp, ong măt gu\r mbra chuh tâm play [ư jêng khuch play.

            Hôm đah bơ Reed, tă bah păng dơi gu\ m^n sơch luh bah kơi jêng păng geh nău dơi ât rdâng đah bu tuh du\t ue\h; nău tâl 2, săk geh du\t âk đo\ng, play jê| ta gưl 1 du\t khlay rnôk tăch n’gluh. Tât rnôk a[aơ, mpôl hên mô ho\ saơ nău khuch bah ntil tơm dja. Lôch rlong tăm bah mpôl hên, aơ lah bar ntil tơm tăm du\t ue\h jêng kônh wa mbra đăp mpăn rvăt s^t tăm an geh wa\ng sa.

            Dăn tiến sỹ an g^t du đêt trong [ư neh, tăm êng tâm ban kơt tăm rlu\ bar ntil bơ rlơ\ khay dja mêh?

            Tiến sỹ Hoàng Mạnh Cường: Đah nău sơch neh tăm, bôk năp he sơch neh ri ân sơch ntu\k prêh sơh luh soăt dak ue\h. Tâl bar, neh mô geh ăch găm rmih ngâr dak. Kỹ thuật tăm bơ lah ân rô| ntoh bah lơ măt neh, păng rlơ\ tay đah tăm cà phê, yor lah tăm tâm ban kơt cà phê ri lôch khay mih păng mbra kh^t yor nău dơi ât ngâr dak sor đêt. Tâl pe lah, tâm khay wai he ân to\, yor 3 năm bôk năp tơm bơ du\t jêr tăm. Tâm [ah tăm ri nsing tâm ntil, t^ng gu\ m^n bah mpôl hên ri đah tơm bơ Both 7 kônh wa ân tăm tâm [ah 6- 8m yor n’ging păng mpu\m jong, tâm ban đah 210 tơm/ha. Đah ntil Reed, mpu\m lha păng đêt lơn ri tâm [ah tăm nklăp bah 4- 6m, tâm ban đah 417 tơm/ha. Êng đah tăm rlu\, ri kônh wa ân tăm ntơm bah 90-100 tơm/ha an le\ rngôch bar ntil bơ.

            Nău poh phân an tơm bơ tâm 3 khay bôk năm mhâm [ư mêh hơi tiến sỹ?

            Tiến sỹ Hoàng Mạnh Cường: 3 năm bôk năp lah he ân nkah tơm du\t u\ch geh âk đạm gay hao jêng, lah rnôk dja ma geh phân ndrung n’gar ri du\t ue\h. he ân poh ntơm bah 15- 20kg an 1 tơm tâm rnôk dja, djăt nklăp 2 năm poh du tơ\, mô dơi poh phân hoá học tâm rnôk dja. Yor lah poh phân hoá học păng mbra [ư jêng srat neh, khuch tât năm bah kơi tay. Neh geh srat ri rnôk poh phân mbra mô lêk, ma phân mô lêk ri khuch têh tât săk geh n’hanh rnoh âk play.

            Trong mât chăm an bơ luh kao kơn play mhâm mêh hơi tiến sỹ?

            Tiến sỹ Hoàng Mạnh Cường: Ngăn ma lah, tơm bơ tăm ta neh guh bazan ri păng du\t ue\h jêng, tơm hao dăng. N’hanh kơt nê|, uănh tâm rnôk he sơch phân poh gay poh an tơm. He ân kuaih kloh ue\h mir ba ma trong koh n’ging geh pă, koh mpu\m n’ging an aih. Lôch nê, ân poh du\t đêt 2 tơ\ lân an tơm. Gâp njrăng đă kônh wa poh lân Văn Điển, yor phân dja khân păng nkret bah lu\ klo, tơm mbra geh canxi gay kơi ntop poh tay. Lor rnôk poh lân, he ân kơi ntop poh du rơh đạm. Lah tăm êng du ntil ri mbra poh dơi, lah tăm rlu\ he ân puh bah lha. A[aơ bu tăch, geh du\t âk ntil phân, nu^h tơm [ư njêng ho\ ơm nchih bah lơ ntô hôm. Nău way, đah rcho\k 0,25 lít ri he mpli nklăp 3 phi 200 lít, he puh du\t mbe\ an tơm. Du ha 200 tơm ri ân geh nklăp 4-6 phi puh lah to\ng hôm. Nău tam puh lân lah gay an rlu hao jêng, păng [ư an chông hao luh mu\n. hôm đah tơm tăm êng, rnoh âk lân ân poh 0,5- 0,7kg/tơm/rơh, lôch nklăp 200 nar ri poh tay du rnoh phân tâm ban kơt nê đo\ng.

            Tâm rnôk bơ luh kao, kơn play, ân njrăng moh ntil ndơ mêh n’hanh kỹ thuật mât chăm mhâm mêh hơi tiến sĩ?

            Tiến sỹ Hoàng Mạnh Cường: Rnôk tơm bơ dôl tâm rơh luh kao, mu\n kao ri he mô dơi to\ dak, mô poh phân gay an păng luh dang ngăn ho\. Lôch rnôk kao dang geh play nse, he poh phân NPK 8- 16 du tơ\, n’hanh nkre puh canxi-boor tâm tơm. Kônh wa mbra rvăt ta ăp ntu\k tăch dak si mât njrăng si tăm, nău u\ch bah nău puh lah gay njrăng n’gang ru\ng play. He ân puh 2- 3 tơ\, ăp tơ\ tâm [ah 15- 20 nar; aơ lah ăp kỹ thuật tơm ân dơi t^ng [ư. N’hanh tâm rơh dja, he ân njrăng rnôk bơ têh d^ng play chanh ri lơi ir poh đạm, ma ân n’hao poh âk lân. N’hanh nchrăp tât kêng klêh play, he mô dơi poh kali, yor păng mbra đang play.

            Ơ, dăn lah ue\h tiến sỹ Hoàng Mạnh Cường.

Nu^h nchih rblang: Điểu Thân n’hanh Thị Đoắt