Ơi kônh wa ndrel băl mpôl. Tết năm mhe Giáp Thìn êp tât. Nar aơ, lơ 29 Tết, ăp ngih, ăp rnăk nchrăp tết năm mhe rgum rƀŭn. Geh âk nŭih rnôk nkah tât tết lah nkah tât nau nchrăp rnôk tết, ŭch ăp nau gơih, nau mô lu ndrel ma nau ueh tâm ăp nar Tết, Bu ranh gŭ kâp kon, sau tă bah ngai sĭt. Hôm kon se gŭ gâp glah bánh dôl gâm, kâp geh nsoh ao mhe; ăp nŭih, ăp ngih kŏ rep ngih vâl, trong ƀon, mir tơm, ŭch ăp ntil kŏ geh nau ueh gay vơt tết. Ăp nau nê ƀư jêng lơ 29 Tết ueh tâm săk ăp nŭih. Bôk nau ntuh nar aơ, phe ndrel tâm rnglăp nau ueh bah kônh wa ăp rnoi mpôl đê̆ tâm Tây Nguyên gay nchrăp vơt năm mhe.

Nuĭh Jarai tâm ban kơt du đêt rnoi nuĭh oh nô êng ƀa ƀă đŏng nar Tết Nguyên đán way ơm mô tâm trŭp đah Tết bah nuĭh Yuăn. Yơn lah nar Tết Nguyên đán bah nuĭh Yuăn dơi ƀon lan ăp rnoi mpôl đê̆ uănh lah Tết nsum bah rnăk wâl têh Việt Nam. Mô ru nchrăp piăng trău rgum sa nsum, nkrơ̆ uĕh nhih jay mpông mpêr đŏng, Wa Rmah H’Bloi, ƀon Mok Đen, xã Ia Dom, nkuâl Đức Cơ, n’gor Gia Lai nkoch:  

“Gay nchrăp wơt năm mhe, đah nuĭh Jarai he lah rnăk geh phe mƀêt ri n’gon phe mƀêk, rnăk  geh sŭr, geh djăr ri ƀư puăch sŭr, djăr, lôch nê ri he nchrăp nklâm bánh chưng, tâm ăp  nar dja he ân mpôih kuaih kloh uĕh tay nhih jay, jut rao kloh rup yông tâm jay gay tâm năm mhe he mbra dơi wơt ăp  ntil nău mhe, ntlơi jăng ntru lĕ nău  kĭr ar mô lap uĕh tâm  năm  ơm, dăn an nău  rêh hơm  răm, đăp mpăn.”

 Bu ranh Rahlan Kil, tâm ƀon Mlah, xã Phú Cần, nkuăl Krông Pa, n’gor Gia Lai mbơh, tâm nau vay ơm bah rnoi Jrai, bah năp nơh mô geh sa Tết. Rnoi Jrai knŭng geh yan ngêt năm sa khay, nau vay ri geh tâm yan puh vai, rnôk ma hŏ lôch kăch rek. Yơn âk năm ma aơ, rnoi Jrai geh nau tâm kơt rnoi oh nô êng, ri kŏ rlu rlau, hăn pâl tâm rnôk Tết năm mhe. Rnôk aơ, wa vay rep ngih vâl, mpih vaih nglan ndrel nchrăp ndơ sa kah, n’gon ndrănh yăng kah gay ma ndrel đah rnăk vâl, băl bên ngêt sa:

  “Tĭng nau vay bah U che nơm kăl e ri jêh rnôk ngêt sa nhul hơm ri ăp nŭih hăn sĭt ngih nơm. Nau ƀư kơt rnôk aơ mô hôm geh nau ueh kơt ntơm nơh ôh, kônh wa kŏ geh nau mĭn nau gĭt đŏng, nê lah ân geh têm nkrem, dŭm âk geh ri sa sŭm nê, mô dơi mpŭng lir, ma nau khlay lah kônh wa geh rnôk gay tâm mâp măt, rhơn m’ak nsum lah geh dơi hôm”.

Ta ƀon Kon Hoa, xã H’Ra, nkuâl Mang Yang, n’gor Gia Lai, năm 2023 geh 10 rnăk ach o dơi ngih dak ntop kơl ƀư jay. Ăp mblâm jay geh rnoh hvi 36m2, rnoh khlay 84 rkeh prăk, tâm nê Ngih dak ntop kơl dơm 44 rkeh prăk, rnăk manh tơm prăk dơh thuk  ta Ngân hàng chính sách nkuâl 40 rkeh prăk  gay rdâk  ƀư jay têh uĕh lơn. Bah năp Tết Nguyên đán, ăp mblâm jay dja  hŏ ƀư lôch jêh, dơn n’hanh ndơ̆ jao an ăp nuĭh dơi  kơl.  Tết sĭt, ur sai yuh Mech ndrel 03 mblâm kon ta ƀon Kon Hoa, xã H’Ra dŭt rhơn nđơr rnôk dơi  lăp gŭ ta jay mhe  n’hanh wơt tết tâm  jay mhe bah he. Yuh Mech rhơn nkoch:

“Tết dja geh jay mhe nơm geh Ngih dak kơl, gâp rhơn ngăn. Jay ơm ntơm nơh truh sat, khay mih truh lam ntŭk, mô geh ntŭk bĭch, mô dơi gŭ, yô̆ nđach ăp oh kon ngăn. Dơi ngih dak ntop kơl, hôm an rnăk  manh tơm prăk đŏng jêng ur sai gâp rhơn ngăn, dŭt lah uĕh Ngih dak. Ntơm bah aơ, geh jay gŭ  đăp mpăn hôm hên mbra tâm nchră trong wăng sa, nsrôih lơh mir  jan ba hun hao wăng sa, rgâl geh nău rêh.”

Geh âk play, rnoh khlay đŏng bah yan cà phê, ri rnăk wa Hmou tâm ƀon Groi Wêt, xã G’Lar, nkuăl Đắc Đoa, n’gor Gia Lai vơt tết tâm nau rhơn m’ak. Năm 2023 mhe nơh, rnoh cà phê rlau 70 rbăn/kg, leo nsĭt nau săk geh văng sa âk ân rnăk vala gay nchrăp tâm nau rêh ndrel vơt năm mhe. Nar êp tết, rnăk vâl wa Hmuo ndăn kĭn ân lĕ ăp ƀao cà phê lĕ kro bah rnăk nơm gay ma nchrăp sa Tết. Rhơn nsum ma nau tăng nteh máy kĭn cà phê, wa Hmou nkoch nau rhơn bah nơm:

 “Tết aơ rhơn ngăn. Rnăk hên kŏ nchrăp ndrănh yăng, kon djar ndrel rvăt n’ăp ma puăch sur, ndơ sa, ndơ ngêt bah dih gay ma rnăk vâl rhơn sa Tết. Năm ăp cà phê khlay, ăp kon gâp geh cà phê da dê, đê̆ ngăn ngên kŏ geh du tấn, bar tấn, rnoh khlay đŏng ri ma ăp nŭih kŏ rhơn da dê”.

Tây Nguyên năm aơ  ndơ tuch tăm jŭr geh, rnoh khlay hao, jêng nuih n’hâm bah kônh wa wơt Tết khuh n’gôr lơn. Rnăk nô Y Lỹ, gŭ  ta ƀon Bu Ndrung, xã Dak Ndrung, nkuâl Dak Song geh bơi 1ha tơm cà phê n’hanh tiêu. Năm mhe aơ nơh, bol geh tât khuch bah duh phang, săk geh cà phê mô âk yơn rnoh khlay hôm hao khlay đŏng jêng nsĭt geh wăng sa đăp mpăn. Rnoh khlay cà phê hao âk lah suan ntrôl gay tât năm mhe rnăk nô nsrôih pah kan jan sa tay.

“Năm mhe aơ nơh ri rnoh khlay cà phê hao âk, kônh wa mô jŭr geh yơn rlơ̆ tay rnoh khlay hao, kônh wa dŭt rhơn nđơr. Tâm năm mhe gâp mbra nsrôih lơn đŏng gay dơi tât rnoh kan têh âk lơn tâm nău kan wăng sa rnăk wâl. Lăp tât năm mhe ri rnăk gâp mbra nsrôih wăng sa, ntuh kơl gay mir tơm uĕh jêng lơn. Nkhêp geh năm mhe gâp dăn lĕ rngôch kônh wa du năm n’hâm suan ngăch lăng dăng soih, geh âk nău dơi.”

Rnăk wa Điểu Gưu, ƀon Srê, Xã Dak Gru, nkuăl Dak Rlâp geh 5ha neh, tăm cà phê ndrel sầu riêng. Tơm sầu riêng mhe tăm, dôl tâm rnôk chah n’ging. Hôm cà phê hŏ klih play âk năm. Yan cà phê năm aơ rnoh khlay, ƀư nŭih tăm cà phê kơt wa Điểu Gưu rhơn ngăn:

  ‘Rnăk hên mhe tăm sầu riêng 100 tơm, tăm cà phê ndrel điều ri jŏ năm hôm. Yan cà phê năm mhe nơh ri rnoh khlay, kônh wa tăm cà phê rhơn ngăn, geh nau dơi gay ma sa tết, nchrăp tâm nau rêh. Rnăk hên du năm geh klih cà phê ndrel điều geh 300-400 rkeh. Tât tâm năm mhe ri gâp mra nsôih lơn tâm nau tâm chăm mir tơm ân jêng ueh gay ma nê n’hao nau geh jêng lơn”.

Ntơm bah du hê nuĭh ƀon lan kan lŏ mir ngăn, nar nar hăn kan thuê, nô Y-Noan Ayun (way kuăl lah Ama Hy), buôn Čuôr Dăng B, xã Čuôr Dăng, nkuâl Čư̆ Mgar, n’gor Dak Lak hŏ nsrôih nsan hao jêng nuĭh tơm ndranh ƀư, kơl kônh wa ƀư lôch jêh  âk jay gŭ, rgop  nta joi nău kan an bơi 20 nuĭh tâm thôn, ƀon. Nô Y-Noan Ayun nkoch nău rhơn bah năp nar lăp tâm năm mhe:

“Gâp saơ tâm năm aơ  âk nău rhơn ngăn. Ăp ntil ndơ tuch tăm kơt tiêu, cà phê, sầu riêng hao khlay jêng kônh wa dŭt rhơn. Rnăk gâp nsĭt geh bah tơm cà phê mô âk ngăn ơm yơn rnăk gâp  geh tay tơm wăng sa bah tơm ndơ êng kơt ƀư jay, nchuăt ndeh du lịch 16 ntŭk gŭ, 17 ntŭk gŭ. Mpŏng tâm năm mhe rnăk hên n’hanh lĕ ma ƀon lan ngăch dăng, nău rêh hun hao lơn.”                                  

Âk ƀon lan tâm Tây Nguyên, kônh wa ƀư sa tết nsum mpôl, lĕ ma ƀon rgum nsum tâm nau duh răm rhơn nchrăp ân Tết. Tâm xã Ea Tar, nkuăl Cư Mgar, vơt năm mhe tâm năm aơ lĕ ma ƀon mhe geh leo lăp dŏng ngih rƀŭn rgum nsum. Ngih rƀŭn ƀon Kđoh geh nkra tâm nglan ngih rƀŭn rgum nsum tâm nlang ƀon, geh rnoh hvi rlau 100m vuông, nkra tĭng kơt ma ngih jong rnoi Rđe, geh tă tôl, mir gạch ndrel ngih bê tông dăp gạch hoa. Wa Rah Lan H’Tưởng, Kruanh ƀon Kđoh mbơh, geh kơl an ndâk nkra ngih rƀŭn rgum hvi ueh ndrel nâp nâl nê lah nau rhơn, nau tăm bah kônh wa. Aơ lah lah ntŭk rgum rƀŭn, ƀư nau njroh mprơ, thể dục thể thao, ƀư ăp nau nkoch trêng nau ntrŭnh, ntrong kan bah Đảng, pháp luật bah Ngih dak tât ƀon lan tâm ƀon. Tết tât, ƀon lan nchrăp ueh ngăn tâm ngih ƀon lan, ƀư nau rhơn vơt năm mhe geh nsum ma nau njroh mprơ, ăp nau pâl rlưn ueh ndrel gâm sa đŏng.

Ƀon lan kônh wa K’Ho lôch klêh donh,  kêng dŭt năm way ƀư Lễ hội Ñô năng – nău way ƀư  nkah gĭt ăp brah yang hŏ jăt kơl an mbo ba jŭr geh. Bu ranh ƀon lah nuĭh ntơh măt an ƀon lan sơch du nkual  neh lâng n’hanh tŏng hvi gay ƀư lễ. Tĭng wa  Rơ Ông Ha Jràng ta xã Liêng Srônh, nkuâl Dam Rong, n’gor Lâm Đồng, lễ hội dơi ƀư ma trong ăp rnăk tâm ƀon  ndrel rgop nsum du sah ba,  du mblâm djăr, du yăng ndranh gay rhơn nsum, rvăt du mblâm rpu rah mô lah du mblâm ndrôk gay ôp brah, đah nău rŏng mpŏng ŭch nkah gĭt brah yang tâm du năm aơ hŏ an kônh wa ƀon lan geh n’hâm suan ngăch lăng dăng soih, mbo ba jŭr geh, tâm ban kơt dăn an tât năam mhe geh âk nău lap lơn đŏng...

“Lôch rnôk nchrăp rpu rah, mbra rdâk tơm njuh dơi hĭng ntơr uĕh  bah 15 nar bah năp nơh n’hanh n’gâng gay kât rpu ôp brah, rdâk tơm njuh gay kônh wa tâm ƀon lan gĭt bơi ñô năng, kônh wa mbra mpơl nău rhơn nđơr yor du năm mbo ba jŭr geh, kônh wa ƀon lan mbra nkah gĭt ăp brah ba, brah yôk, brah dak, brah bri... Yor brah yang kơl an phe ba an ƀon lan nar lơn ma hơm răm đăp mpăn, brah neh kơl an  neh uĕh jêng nsĭt tay mbo ba jŭr geh. Lôch nê, lĕ rngôch druh ndăm, kon se n’hanh bu ranh ndrel tŭr chĭng goh gong, mpât mprơ  wăr tơm njuh mơ ƀư sreh rpu. Rpu lôch rnôk  sreh  mbra dơi mpăm tâm pă an ăp rnăk ƀon lan, dơn an tay bôk rpu gâm trău ndrel sông sa nsum dơm, lôch nê ăp nuĭh  mbra kêt ndrănh tâm nông dak ndrel  ngêt, n’hanh njroh mprơ ndăng măng nar...”

Âk ƀon lan tâm rnôk tết aơ kŏ ƀư nau rhơn năm mhe mô lah nau rhơn sa ba mhe. Tâm rnôk aơ, ăp ngih nchrăp leo nsĭt ba, n’hao rse ndrel ôp bah ba, nkre ƀư nau sa piăng mhe gay ma lah ueh brah yang, huêng u che yau ye n’gor an geh săk play lay mbôn ndrel geh du yan ba mhe bêng drŏng. Jêh rnôk sa ba mhe, ăp ƀon lŏ ƀư ôp brah ndrâm dak, gay ma ŭch du năm mih lăng, păng ueh, geh dak hoch tŏ ân tơm tăm, ăp nŭih ăp rnăk geh âk ba âk mbo, geh âk sur, djar, ndrôk rpu. Aơ lah du nau ƀư ngêt sa têh bah ăp ngih ăp ƀon, gay rgop nau mât nau ueh, mât tơm dak ân ƀon lan, nkah ăp nŭih ân geh nau mât njrăng bri, neh ntu, tơm dak...yor nê lah ndơ khlay ngăn tă bah ơm kăl e. H’ Pen Mjâo, tâm ƀon Ea Súp A, nkuăl têh Ea Súp, nkuăl Dak Súp, n’gor Dak Lak nkoch, năm mhe kônh wa tâm ƀon kŏ rhơn vơt năm mhe ndrel ŭch geh âk nau ueh tâm năm mhe:

  ‘Kăl e nơh kônh wa vay ƀư âk ngăn nau ngêt sa rgum rƀŭn, geh rnôk du khay du tŏ. Kơt lah bôk năm mhe ri ƀư nau ôp brah ba mhe gay ma lah ueh brah yang kơl an ân nau rêh hơm răm. Rnôk aơ, nau rêh kônh wa geh nau rgâl, ŭch năm mhe ueh lăng, nau rêh rgâl mhe, tăm ba, tăm mbo geh âk’.

Ndrel đah gưl ủy, n’gâng kan ăp ntŭk, cán bộ, tahen ăp pôih, ntŭk kâp njrăng  n’har bri ăp n’gor Kon Tum, Gia Lai, Dak Lak n’hanh Dak Nông hăn tât ăp ƀon lan ta n’har bri mât chăm Tết an rnăk dơi kơl, nuĭh ach o đŏng. Ta nkuâl n’har bri Ia H’Drai, n’gor Kon Tum, Ban Bí thư Trung ương Đoàn TNCS Hồ Chí Minh hŏ ndơ̆ kơl ndơ joi geh nău rêh wăng sa rnoh khlay 2 rmen prăk ntop kơl tơm prăk gay đoàn viên, druh ndăm ta ntŭk hun hao wăng sa; ndơ̆ kơl 30 nklâm ndơ an công nhân Công ty TNHH MTV Cao su Chư Mo Ray n’hanh Công ty Cổ phần Cao su Sa Thầy n’hanh ƀư rhơn wơt Tết đah kônh wa nkual n’har bri Kon Tum. Nô Ngô Văn Cương, Bí thư Trung ương Đoàn, Chủ nhiệm Uỷ ban Kiểm tra Trung ương Đoàn, an gĭt:

“Ma ăp nău kan dja gay kơl an nuĭh kan, druh ndăm công nhân, nuĭh geh nău rêh jêr jŏt geh rnôk gay sĭt ƀon tơm sa Tết dơi đăp mpăn răm mƀak lơn, rnăk wâl rhơn răm lơn. Lôch du nău Tết ri mbra geh ăp nău rhơn nđơr lơn  gay kơl an nuĭh kan tâm ban kơt druh ndăm công nhân n’hanh druh ndăm geh nău rêh jêr jŏt pah kan uĕh lơn đŏng rnôk ma wơt du nău Tết răm mƀak”.

 Bôk nau ntuh “Rhơn rgum nsum-năm mhe tâm kơl” kŏ geh ƀư tâm âk n’gor bah nkuăl Tây Nguyên. Bôk nau ntuh, cán bộ tahen ndrel ƀon lan tâm nkuăl n’har bri rlong nklâm bánh, njroh mprơ ndrel pă nklâm ndơ ân nŭih geh nau dơi kơl, nŭih bu rnơm. Thượng tướng võ Minh Lương, Kruanh n’gâng kan neh dak hŏ ntoh măt ân ăp rmôt bah N’gâng kan neh dak pă rlau 15 rbăn nklâm ndơ geh rnoh rlau 10 rmen ân ăp rnăk cán bộ, tahen, nŭih pah kan geh nau rêh jêr jŏt tâm Binh đoàn 15 ndrel rnăk vala, bu ranh ƀon, kruanh ƀon, nŭih bu rnơm tâm ƀon lan ăp rnoi tâm nkuăl n’har bri bah Gia Lai ndrel Kon Tum. Tâm ăp nar Tết, êp nau mêt uănh, ăp mrôt Biên phòng hôm leo ăp rmôt tahen tât du đĕ nkuăl gay tâm rgop nau mât đăp mpăn ân măng Giao thừa, ntŭk pâl m’ak rgum aka nŭih ndrel ƀon lan rhơn năm mhe, rhơn Tết. Ăp nê rƀĭng tât du năm mhe duh răm, têm nkrem, tâm rnglăp.

Tết tât đah ăp ƀon, ăp rnăk. Du năm mhe duh răm, tâm rnglăp. Rhơn tât kônh wa geh ăp nar sa tết rhơn m’ak, đăp mpăn, ueh lăng. Nau ntuh nau ngưi Bunong tă bah radio VN tât ta aơ dăn njưh. Lah ueh kônh wa hĭ pơk djăt. Jă kônh wa ndrel băl mpôl djăt tay nau ngơi tă bah Radio VN ntuh tâm ban phát thanh dân tộc VOV4./.