VOV4.M’nông: Rgâl bah hôm ma sreh tăm tay mir cà phê kro ranh ntil ơm săk geh đêt, âk [on lan ta n’gor Dak Nông le\ sơch trong koh tơm ndop chông gay mpêt nkrem prăk do\ng kan. Trong [ư dja le\ ns^t tay nău geh wa\ng sa du\t âk. Nău nchih nkoch bah phóng viên nkô| way nkoch.

Wa Nguyễn Bá Lộc, nu^h lor bôk năp ta nkuâl Dak Mil, n’gor Dak Nông [ư ndop chông cà phê an g^t, trong [ư dja mô jêr, ma ns^t tay nău geh wa\ng sa âk: prăk do\ng ntuh kơl bôk năp đêt (nklăp 10 rkeh prăk 1ha dơm), lôch rnôk tơm ho\ luh play buh. Lah sreh tăm tay mhe, 1ha cà phê roh rlău 100 rkeh prăk, ma ân tât 3 năm bah kơi mơ geh play. A[aơ mir cà phê ndop măt bah rnăk păng an săk geh đăp mpăn 6 tấn 1ha. Wa Nguyễn Bá Lộc, ta xã Dak Lao, nkuâl Dak Mil, an g^t:

Rnôk ăp nu^h khoa học Viện gu\ m^n ntil si tăm Tây Nguyên khân păng njrăng đă, ri he mbra tâm boh, koh n’gu n’hanh ndop chông mir tơm, ri kêng du\t an ns^t tay săk geh du\t âk. Ri kônh wa saơ kơt nê u\ch kơt ndop chông ăp mir tơm kro ranh săk geh đêt đo\ng, ri rnăk gâp mbra nt^m nti, n’hanh sơch du đêt chông ndop ue\h gay khân păng ndop. A[aơ xã gâp le\ ndop geh rlău 20ha cà phê kro ranh t^ng trong koh srang đo\ng, hôm ndop le\ du mir ri êng rnăk gâp lah 3ha n’gul n’hanh kônh wa de lah 5 ha.

Đah wa Phan Văn Minh, ta xã Nam Đà, nkuâl Krông Nô, n’gor Dak Nông, ri bah trong leo ndop chông rgâl ue\h an mir cà phê tă bah ntu\k rgum ntru\t nsôr tuch tăm ntop kơl, păng le\ njêng mir yơng ntil ndop chông an kônh wa tâm nkual. Mir chông cà phê tơm me dơi ntop kơl kỹ thuật lhăt bah Viện khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên, đah ăp ntil tơm ue\h, săk geh play âk, dăng cho\l đah bu tuh ăch găm rmih, kơt TR4, TR8. wa Phan Văn Minh lah:

Rnăk hên rlong ndop ntơm bôk năp đêt dơm, nklăp 1-2 sào, lôch nê saơ păng jêng du\t ue\h ri mơ ndop âk. A[aơ ri le\ rngôch cà phê bah oh nô tâm rnăk ho\ ndop le\ hôm. Na nê| kơt mir dja dơn geh 1600 tơm dơm yơn mhe aơ nơh klêh geh 10 tấn rnglăy. Ns^t geh play âk kơt nê| jêng nu^h [on lan wa\r nkual a[aơ le\ kơt ndop âk hôm, geh ăp rnăk ri he hăn tât mir ndop an khân păng. Hôm mir tơm ntil bah hên ăp năm pă an nklăp 3 rmưn tơm ndop ri ăp năm nklăp n’gul khay tăm ho\ le\.

Aơ lah nău ndop chông rgâl ue\h mir cà phê, wa Nguyễn Công Quảng, ta thôn Đức Hiệp, xã Đức Mạnh, nkuâl Dak Mil, hôm joi trong ndop êng đo\ng. Rgâl bah hôm koh n’gu tơm cà phê kâp luh chông mhe mơ d^ng ndop, ri păng sơch trong ndop chông an hao jêng mơ d^ng koh tơm. Wa Nguyễn Công Quảng an g^t:

Ndop chông cà phê ri gâp t^ng [ư koh mbrơi, jêng lah djăt ma ndop chông tâm ăp tơm ranh, rnôk lôch klêh play hôm lah gâp koh jăng tơm nê, ri i chông păng hon tơm mhe, lah mô geh năm i roh dơm yor tât năm bah kơi lah geh play hôm. A[aơ mir tơm cà phê gâp geh bah 7 tât 8 tấn 1ha, ăp năm klêh tâm ban geh mbro kơt nê|./.

Du đê| ntrong kan kơl [on lan n’hao ueh nău geh mir cà phê ranh jo\ năm.

Cà phê vối là tơm tăm tơm ta Tây Nguyên. Yơn lah, đah ăp mir tơm cà phê rlău 20 năm, cà phê le\ ranh n’hanh do\ng ntil ơm, jêng nău geh mô âk, mô geh play, săk rnglăy wa\ng sa mô âk. Rnôk he ê ho\ u\ch rôk jăng gay ma ătm tay cà phê mhe, r^ [on lan an geh do\ng ăp ntrong kan tâm ban lah [ư ueh neh n’hanh [ư ueh n’g^ng mbah gay ma dơi lêh play jo\ lơn tay hôm âk năm tay đah nău geh đăp mpăn rlău 3 tấn găr rnglăp tâm 1 ha. Tiến sỹ tuch tăm Tôn Nữ Tuấn Nam, mbơh rblang.

“ Bâh nău m^n ua\nh an saơ geh âk mir cà phê ranh neh le\ du\t srat n’hanh mô tâm ban mpeh ndơ kah, nt^t lah kơt mir aơ r^ geh âk lưu hùynh, mir r^ geh âk lân, r^ le\ rngôch nău rmeh tâm neh le\ khuch tât nău têh jêng n’hanh nău ueh săk bâh mir tơm. Kơt ne r^ đah mir cà phê le\ ranh âk năm, kônh wa an geh ua\nh nđôi tay neh, gay ma geh ntrong nchrăp poh phân [ư ueh neh, kơl an cà phê hun hao tâm ban reh dơi geh drjôp sa ndơ kah gay ma hun hao ueh. Bâh ne\ he mơ geh do\ng ăp ntrong kan [ư ueh tơm, n’g^ng mbah n’ha đah ntrong kan lah koh tơm ndop măt, mô lah njêng [ư ueyh mbah gay ma an tơm mbra dơi hun hao tay ăp n’g^ng n’ha mhe”.

Lôch geh [ư ueh mir cà phê le\ ranh âk năm đah ntrong kan ndop tơm mhe mô lah [ư mbah mhe kơt ne\, kônh wa an geh njrăng tât nău mât chăm  tay an ueh mir tơm tâm ăp năm let năp. Tiến sỹ Tôn Nữ  Tuấn Nam, ngơi.

“ Gay ma an mir tơm geh nău geh đăp mpăn ueh âk play, kônh wa an kahg^t ăp nău: bôk năp lah mât ueh ndơ kah an mir tơm an ueh, geh nđâp ma mât neh, ne\ lah neh srat r^ r^ an geh te\ tay lân, vôi…, n’hanh nău mât chăm an mir tơm geh nđâp ma poh phân hóa học poh an tâm di t^ng nău mbơh nt^m, tâm rgop đah phân hữu cơ, lah mô geh phân ăch ndrôk r^ do\ng phân vi sinh  mô lah phân sinh hóa hữu cơ gay ma an reh cà phê geh têh dăng. Nău tal 2 lah an geh mât ua\nh tât nău mât njrăng bu tuh, ta ăp mir tơm cà phê ranh le\ âk năm an geh ua\nh njrăng tât nău bu tuh mbr^ng kro ta n’ha cà phê, nău bu tuh ơm đang tơm”/.

T^ng nău mbơh bâh Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam đo\ng, ăp mir cà phê le\ ranh âk năm mô nă dơi tâm rdâng đah nău but uh. Ngăn lah ta rnôk trôk mih hô, cà phê way geh ôm đang tơm, lah mô ngăch saơ mbra kh^t. Tiến sỹ Tôn Nữ Tuấn Nam an g^t:

“  Nău but uh ôm đang tơm hun hao le\ tâm khăy way n’hanh khay mih, yơn lah du\t hao râk tâm khay mih. He an geh ngăch ban saơ đah ntrong [a [ơ hăn ua\nh chop mir tơm, lôch he poh phân lah saơ tơm cà phê geh êr n’ha mô lah păng mô ueh nđir, r^ he an geh ua\nh but ta lam tơm ne\. lah saơ geh sôt đang  r^ an geh kor kloh gay ma mh^ng dak si. R^ geh âk ntil dak si njrăng săm geh tăch âk ta ntu\k tăch rgâl, nt^t lah kơt Viban C mô lah Riđômin…, r^ kônh wa mbra an geh mpli an âk dak si, lôch ne\ mh^ng ta ntu\k đang ôm le\ geh kor kloh. Mh^ng 2 tơ\, tâm [ah 10 nar du tơ\. Kơt ne\ nău bu tuh mbra mô hôm hao tay, n’hanh âk khay lôch ne\ ntô tơm cà phê mbra j^r tay, he mbra dơi mât rêh ueh tơm cà phê ne\ lah geh ngăch saơ. Lah ma tơm le\ kro ôm yor ôm đang tơm r^ he mô hôm dơi mât an păng rêh tay , ma kanu\ng koh jăng bâh ba dâng n’hanh su lơi tơm ne\ bah tâm ntưp nău bu tuh, yor ne\ lah sêt fusarium [ư, n’hanh lah he an tơm tă bu tuh ta ne\ r^ păng mbra tât tuh ntưp ta tơm êng mô lah tre\ lam tât ăp tơm êng. Lah saơ ơm r^ nău bu tuh aơ mbra dơi njrăng săm an bah”.

Nu^h rblang: Thị Đoắt