VOV4.Mnông: Bâh rlău rơh kro phang jo\ jong, ntơm lăp ta yan mih lah rơh tơm tiu dơh geh bu tuh. Đah ăp mir tơm le\ geh ntưp bu tuh bâh ntơm ne\ r^ nău njrăng săm lơ ma jêr [on lan an geh mât njrăng.

Wa Nguyễn Thị Lan, ta thôn Hiệp Thành, xã Quảng Hiệp, nkuăl Cư M’gar, n’gor Dak Lak geh 5 sào tiu dôl lêh play. Yơn lah, tâm rnôk dăch aơ, mir tiu ntơm geh êr n’ha, du đê| tơm mô jêng n’hanh kh^t. ngăn lah ta khay wai mhe nơh, nău mir tơm lơ ma mô ueh hô. A[aơ bôl ma le\ ntơm tât khay mih yơn lah âk tơm ê ho\ geh ueh nđir tay, wa du\t m^n rvê lah kơt aơ r^ tât yan ba kơi tiu mbra mô geh play, mô hôm ueh. Wa Nguyễn Thị Lan ngơi:

Tât a[aơ nău bu tuh êr n’ha hôm nha kơt aơ, kh^t ngăch kh^t mbrơi kơt aơ r^ mơh dak si săm gay ma [on lan kan lo\ mir dơi njrăng săm bah bâh bôk khay mih. A[aơ mir tiu kơt aơ hôm r^ mơh dak si puh gay ma luh nkur, geh play. Nkre lah nău bu tuh ma kơt aơ mbro luh n’ha r^ geh bu tuh nglang krêp ta n’ha du\t âk.

Tâm ban kơt rnăk vâl wa Lan, rnăk vâl wa Bùi Tuấn Chánh, thôn Hiệp Thành, xã Quảng Hiệp, nkuăl cư M’gar tăm tiu bâh năm 2000. bôl ma geh âk năm tăm n’hanh mât tơm tiu, yơn năm e nơh, wa hôm nha roh dơm bơi tât 300 tơm tiu yor bu tuh kh^t ngăch kh^t mbrơi. Bôl ma le\ [ư ăp ntrong kan njrăng săm t^ng nău nt^m, wa hôm nha m^n rvê rnoh tiu hôm e bơi tât 1 ha n’gul bâh rnăk vâl mbra geh bu tuh đo\ng, mô dơi săm bah. Wa Bùi Tấn Chánh ngơi:

Kơt gâp a[aơ mir tơm kh^t ngăch kh^t mbrơi kơt aơ r^ jăng dơm, a[aơ tơm tiu hôm nha hao jêng ueh tât, u\ch njrăng gay ma bah kh^t ngăch kh^t mbrơi r^ he an geh mơh ntil dak si gay ma njrăng săm ta năp khay mih, nklang khay mih n’hanh du\t khay mih.

Der nău kan, geh g^t năl bâh rnoh neh tơm kh^t bơi tât du n’gul yor do\ng phân poh mô tâm di, bôk khay mih năm aơ, Nô Lê Doàn Huy, ta buôn Ea Mdhar 2, xã Ea Nuôl, nkuăl Buôn Đôn le\ rgâl do\ng ăp ntil phân ăch ndrôk gay ma poh an tơm ndơn yor knu\ng geh do\ng phân hoá học kơt ntơm. Nô u\ch, đah ntrong kan aơ r^ mir tơm mbra hun hao n’hanh an nău geh đăp mpăn lơn tâm yan mhe.

Mir tơm tiu bâh rnăk vâl rnôk tăm r^ âk năm do\ng phân bâh ăp cty, rvăt s^t do\ng r^ geh bôk năp saơ săk rnglăy ueh, yơn lôch ne\ păng mô ueh khuch tât reh, mhe nơh tiu geh lêh play r^ tơm le\ ntơm kh^t bơi tât 500 tơm, a[aơ r^ gâp le\ g^t rgâl nău kan nơm, mô hôm geh do\ng phân hoá học, du năm kanu\ng poh du rơh gay ma an luh kao, hôm e lah do\ng phân ăch ndrôk le\, gâp do\ng phân ăch ndrôk ndum ta tu ta bôk khay mih, rnôk ndum r^ geh te\ tay dak si Trichoderma gay ma bah bu tuh.

            Kơt mpôl hên le\ nkoch, nău tu ndru\ng chuh sa mbra khuch hô tât nău hao jêng n’hanh nău dơi luh kao kơn play bah tơm tiêu, lơn lah rnôk lăp tâm khay mih, lah tnôk tơm luh kao n’hanh kơn play. Gay kơl kônh wa geh tay nău g^t mpeh njrăng n’gang du đêt tu ndru\ng chuh sa ta tơm tiêu bôk khay mih, phóng viên Đài TNVN geh rơh tâm ôp đah tiến sĩ Phan Việt Hà, kruanh phòng kế hoạch Khoa học n’hanh tâm boh dak bah dih, Viện khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên.

Ơ hơi tiến sĩ Phan Việt Hà, lăp tâm khay mih ri tơm tiêu mbra mâp moh ntil tu ndru\ng chuh sa mêh?

TS. Phan Việt Hà: A[aơ ntơm lăp tâm khay mih, ntơm geh ăp rơh mih bôk năm n’hanh nkre đah ăp nar prăng. Aơ lah ndơ dơh ntoh luh ăp ntil tu ndru\ng chuh sa tơm tiêu. A[aơ ri tơm tiêu dôl tâm rnôk luh mu\n kao, nchrăp luh dang kao kơn play. He ân njrăng âk ntil tu ndru\ng chuh sa ta tơm tiêu. Tâm khay mih ri mbra geh ăp mbr^ng sêt luh, tâm nê geh ăp mbr^ng nđôch, [ư jêng nđôch lha, bu tuh kh^t ngăch mô lah kh^t mbrơi lah ăp ntil bu tuh du\t klach rvê đah tơm tiêu. Hôm đah tu ndru\ng chuh sa ri he ân njrăng 2 ntil bu tuh lơh khuch kao n’hanh ăp rku\m kao bơi luh đo\ng, nê lah rđiăt n’hanh rầy đơr nar, hôm way kuăl lah rầy si rkăng, yor păng rup tâm ban ma si rkăng.

Ơ hơi tiến sĩ, ndr^ phâm [ư gay kônh wa g^t năl ăp ntil tu ndru\ng chuh sa dja ntoh ta mir tiêu mêh?

TS. Phan Việt Hà: Đah bu tuh nđôch lha ri nău way rnôk ma geh mih âk ri he saơ ta lha ntơm ntoh ăp meng lha nđôch, nê lah nău mpơl mha êng bah bu tuh nđôch. Hôm đah rđiăt mô lah rầy si rkăng ri he mbra saơ păng deh tăp, đah rầy ri păng mbra deh tăp ta ăp săk lha. He ân uănh na nê| gay saơ rầy tâm mir. Hôm rđiăt ri păng krap ndâp ta nâm lha mô lah ta ăp rku\m play, rku\m kao. He ân way groi nđôi mir gay geh ăp trong njrăng n’gang ơm mô dơi an nkai ir.

Ndr^ rnôk saơ tu ndru\ng chuh sa kơt nê| ri kônh wa phâm [ư gay lơh bah mêh tiến sĩ?

TS. Phan Việt Hà: Tâm bôk khay mih ri mô dơn geh bu tuh nđôch lha ma hôm geh ăp ntil bu tuh êng [a [a\ tă bah mbr^ng sêt đo\ng. He mbra do\ng ăp ntil dak si puh mbr^ng sêt geh nău tam ta tơm tiêu nt^t kơt: Ridomin Gold mô lah Ali S. Đah mbr^ng sêt ri he mbra puh lam mir yor mbr^ng sêt ntưp rêng du\t ngăch. Hôm đah rđiăt mô lah tăp rầy si rkăng ri he mbra do\ng ăp ntil dak si puh ndru\ng way do\ng. Hăn tât ntu\k bu tăch dak si puh ndru\ng ôp ăp ntil dak si way puh rđiăt mô lah ăp ntil dak si puh ndru\ng dăng gay ma puh. Rnôk puh ri kônh wa nkah puh lam ta ăp rku\m play, nt^t kơt rnôk le\ luh play hôm ri rđiăt du\t dơh krap nde bah kơi rku\m play, jêng he ân puh lam na nê|. Đah khay luh kao ri ân puh tâm kêng măng gay mô khuch tât nău luh kao, kơn play bah tơm tiêu.

Ơ hơi tiến sĩ kơt nău le\ nkoch bah bôk nê nơh ri kônh wa [on lan du\t rvê đo\ng mpeh nău bu tuh kh^t ngăch kh^t mbrơi rnôk lăp tâm khay mih. Ndr^ đah ntil bu tuh dja ri kônh wa ân phâm geh trong njrăng n’gang mêh?

TS. Phan Việt Hà: Đah kh^t ngăch n’hanh kh^t mbrơi lah du nkô| nău khuch hô tât nău kan tăm tiêu ta Việt Nam n’hanh ta lam ntu\r neh đo\ng. An tât a[aơ bu tuh kh^t ngăch nha mô ho\ geh trong lơh bah le\ đo\ng. Đah 2 ntil bu tuh dja ri he ân geh le\ ma rêng mât chăm tơm tiêu an hao jêng dăng n’hanh geh nău dơi rdâng đah ntil bu tuh dja. Nu^h khoa học le\ ndơ\ luh ăp trong nkra rgum đo\ng gay he njrăng mât mir tơm hao jêng dăng, rdâng tay bu tuh kh^t ngăch kh^t mbrơi.

Ndơ bôk năp he ân njrăng nê lah mât kuaih kloh ue\h mir ba gay der tơm bu tuh ntưp rêng mô lah nta trong dơh an tơm bu tuh gu\ ndeh rơ\ jêng. Tâl bar, đah mir tiêu ri nău [ư an suăt dak lam mir lah du\t khlay. He mô dơi an ngâr dak ta tơm tiêu, n’hanh mô an dak ta tơm tiêu dja hoch tât tơm tiêu êng [a [a\. Tâl pe đo\ng lah he ân poh phân tâm ban n’hanh tâm di, tâm nê ân njrăng phân hữu cơ yor phân hữu cơ mbra nta an tơm tăm suan dăng, [ư an nsôp ue\h neh gay tơm rhôp dơi ndơ sa kah du\t ue\h.

Rlău ma nê a[aơ mpôl hên njrăng đă tay lah ân do\ng ăp chế phẩm sinh học, tâm nê ăp ntil mbr^ng sêt tâm rdil mô lah ăp ndơ gu\ rêh, nt^t kơt Tricoderma mô lah Celdomonat, nê lah ăp ntil ma mpôl khoa học le\ gu\ m^n, păng mbra geh nău tam tâm rdil đah ăp ntil mbr^ng sêt bu tuh mô lah ăp ntil brun brăn ro\ sa khuch, nt^t kơt bu ro\ sa mô lah rđiăt gu\ ta nâm neh. Nê lah ăp ntil rnôk ma poh lăp tâm neh ri mbra rgop tâm rdil n’hanh [ư n’hu\ch rnoh âk bah mbr^ng sêt, bu ro\ sa reh mô lah rnoh âk bah ăp ntil rđiăt gu\ tâm neh.

Ơ, dăn lah ue\h tiến sĩ mpeh ăp nău tâm ôp mhe nơh.

                                                                       Nu^h răk rblang: Điểu Thân n’hanh Thị Đoắt