VOV4.M’nông: A[aơ le\ lăp tâm khay mih ta Tây Nguyên, rnoh l’^t mbe\ tâm n’hâm sial âk lah ntu\k dơh an du đêt ntil bu tuh ntoh luh n’hanh lơh khuch tơm tăm kơt: Bu tuh nhop huănh kh^t ngăch, êr lha kh^t mbrơi, bu ro\ sa reh…Gay bah ir bu tuh n’hanh geh trong nkra ngăch tâm njrăng n’gang tu ndru\ng chuh sa n’hanh mât chăm tâm di tâm khay mih, nkô| way nkoch nar aơ, Thạc sĩ Phạm Công Trí, Cán bộ Viện khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên mbra nt^m nti n’hanh rblang ơh ăp nău ôp bah kônh wa tâm mât uănh ndơ sa kah n’hanh tu ndru\ng chuh sa ta tơm tiêu rnôk bôk khay mih

            Ơi thạc sĩ Phạm Công Trí, khay mih le\ ntơm tât, năm aơ trôk nar kơt lah mô dơh ue\h đah nu^h tăm tiêu. Tât a[aơ âk [on lan nha rvê nău luh kao kơn play ta mir tiêu đo\ng, thạc sĩ moh geh nău njrăng đă an kônh wa rnôk dja mêh?

            He saơ lah tâm nklăp prăm năm rlơ\ aơ ăp nău nkoch tuch tăm wa\r du nkô| da dê nê lah rgâl duh nđik trôk nar. Du nkô| nău nar lơn ma jêng krit djơh n’hanh saơ kloh ta Tây Nguyên. Năm aơ lah du năm tât ndal, nar duh đêt. A[aơ khay mih ju\r hôm di lah rnôk dja lah rnôk puh an luh mu\n kao ri he rvoah rvoăch hăn kân an bah luh kao. Rnôk do\ng phân lân âk gay kân bah luh kao lah khay 3-4, rnôk khay 5 lah luh dang mu\n kao ri a[aơ du đêt nu^h hăn poh phân lân cao mô lah puh Kali cao lah rlơ\ đah nău way luh kao bah tơm tiêu. Rnôk dja he ân do\ng phân poh lha âk trung vi lượng hữu cơ gay [ư an luh nkong n’hanh rnoh luh reh âk. Phân poh rnôk dja rnoh đạm âk 2-1-1 ri tơm tiêu mơ geh nău dơi luh mu\n kao dăng. Rnoh mu\n kao ta tơm tiêu le\ đêt lah kônh wa he hôm do\ng Kali âk mô lah lân âk đo\ng ri lơh jêng khuch khat an [on lan, jêng mpôl hên njrăng đă lah do\ng phân puh lha âk trung vi lượng n’hanh do\ng phân geh rnoh đạm âk gay [ư an tơm tiêu luh kao âk ri mơ dơi đăp mpăn rnoh âk luh kao tâm năm.

            Ơ, âk nu^h uănh khlay tât nkra rnoh srat tâm neh lôch âk năm tuch tăm đo\ng, ndr^ nkra rnoh srat tâm neh kônh wa ân uănh khlay [ư moh ntil ndơ mêh hơi thạc sĩ.

            Tơm tiêu nha tâm di ta ăp nkual neh srat đê| đo\ng jêng nkô| nău he ân nsrôih [ư neh s^t tay rnoh srat dah găp. Nău poh vôi gay rgâl rnoh srat n’hanh lơh bah mbr^ng sêt lah nău [ư khlay. Yơn mpôl hên way njrăng đă lah bar năm ân [ư du tơ\. Nău tă g^t rđău đă tuch tăm way gu\ tâm nklăp bah 300 tât 600kg du ha jêng lah nklăp bah 30 tât 60kg an du sào. Nău do\ng vôi ân nkre đah neh to\ng l’^t mbe\ gay păng hao tam vôi. Rlău ma nău do\ng vôi dja ri a[aơ geh du đêt ntil phân poh tâm săk păng geh canxi tam lah ngoăy tâm ăp ndơ du\t khlay, jêng lah geh dak canxi, dak vôi ma tơm sa d^l mô lah rgâl ue\h rmu\ ôm neh d^l ri kônh wa ân do\ng. ăp ntil ndơ dja păng lơh chrai bah khêh tâm neh, rgâl ue\h rnoh rmu\ ôm neh tâm ban kơt ns^t tay nău tam du\t ue\h.

            Ndơ sa kah an tơm tiêu rnôk bôk khay mih lah du\t khlay. Ndr^ thạc sĩ moh geh nău njrăng đă đah kônh wa mpeh kơi ntop ndơ sa kah gay tơm tiêu hao jêng jo\ jong mêh?

            A[aơ tơm tiêu  Việt Nam dôl dâk ta năp du ntul rlong du\t têh nê lah rmeh dak si mât njrăng si tăm. Yor tơm tiêu dâk ta năp ăp ntil bu tuh têh kơt Phitoptora kh^t ngăch, bu ro\ sa reh, tơm êr lha môr kô| reh, ôm reh…Bôk khay mih, he ân do\ng ăp ntil dak si hoá hoạ tam păng mbra dơi njrăng n’gang tât 90% ntil bu tuh. Yơn tâm rnôk mih l’^t mbe\ ri nău tam do\ng dak si đêt. Lơn lah kônh wa lơn ma do\ng dak si tâm kêng du\t khay mih ri nău tam lơn ma đêt n’hanh geh ma nău rmeh dak si mât njrăng si tăm tâm play tiêu âk. Jêng mhe aơ, tâm bôk nău kan mât chăm tơm tiêu jo\ jong bah Việt Nam mpôl hên geh n’glăp tâm trong nkra ntop kơl lah rnôk ma bôk khay mih he puh rao mir ma ăp dak si nkh^t bu ro\ sa reh, nkh^t mbr^ng sêt. Yơn tâm khay mih ri njrăng đă he do\ng ăp chế phẩm sinh học dơm. He do\ng nkre đah hữu cơ n’hanh [ư mât chăm ue\h gay nkre mât njrăng dơi du đêt ntil bu tuh nkre hu\ch bah tơm bu tuh. Kêng du\t khay mih ri he klêh tiêu s^t he mô hôm geh nău rmeh dak si mât njrăng si tăm, geh kơt nê| ri tiêu mơ jo\ jong n’hanh n’hâm soan kon nu^h tâm ban kơt neh ntu đo\ng mơ dơi đăp mpăn. Jêng du\t mpo\ng kônh wa he [ư nsum đah sinh học n’hanh nkre njrăng an tâm [ah dak si gay đo\ng mpăn.

            Ơi thạc sĩ Phạm Công Trí, pơh bah năp nơh mpôl hên dơn geh âk nău ôp geh tât kơi ntop ndơ sa kah n’hanh mât njrăng bu tuh ta tơm tiêu rnôk dja. Nău ôp lor bôk năp u\ch thạc sĩ mbơh nti nê lah nău ôp bah nô Vũ Văn  Tình ta xã Cư Né, nkuâl Krông Buk ôp kơt aơ: Mir tiêu rnăk gâp geh mpơl êr lha, chông ri nhop huănh tay, lha kranh ri geh brâp bah n’gul lha luh, aơ di lah tă bah mbr^ng sêt lơh đo\ng may lah n’hanh phâm geh trong nkra mêh: Đă thạc sĩ ơh rblang nău ôp bah nô Tình ư\h?

            Ơi kônh wa, ơi nô Vũ Văn Tình, he saơ, a[aơ bu tuh êr lha ta tơm tiêu dôl lah du nău mpơl geh du\t âk n’hanh he way kuăl lah bu tuh êr lha. Yơn i ngăn lah du nău mpơl rgum âk bu tuh jêng luh jêng uănh t^ng groi nđôi ma he geh trong lơh bah tâm di. Nt^t kơt he saơ păng êr lha, chông nhop huănh tay n’hanh ru\ng kô|, yơn ta ăp lha bah tơm tiêu ntoh du\t âk bêk kro, bêk nđôch ri nkô| tơm lah tă bah Phitoptora lăp [ư ăl trong hoch rtăk. Lơn lah ta ăp mir tiêu rnôk kônh wa he kât rse rêt ir jêng [ư sôt khap ta tơm, jêng Phitoptora lơh jêng ăl trong n’hanh [ư jêng nău dja.

            Nău tâl bar [ư jêng êr lha đo\ng lah, ru\ng chông nê lah he saơ nê lah rđiăt tuh mô lah bu ro\ sa reh [ư an reh tơm tiêu mô dơi rhôp ndơ sa kah jêng tât nău  tơm tiêu mô to\ng ndơ sa n’hanh êr lha, ru\ng nkong. Nău dja he saơ tơm tiêu geh ru\ng kô|, ru\ng chông, chông blak n’glang lah kruănh yơn păng mô ntoh ăp bêk kro nđôch ri he năl lah bu tuh bah reh.

            Nău tâl pe [ư jêng êr lha, nhop huănh chông đo\ng lah kônh wa ân treng uănh gay năl n’hanh săm bah nê lah: he saơ tơm tiêu geh kruănh lha, geh krât gâng jêng lah nău mpơl păng tâm ban kơt tiêu ndrăng, rnôk kuai reh păng luh he saơ mô geh bu ro\ sa reh yơn bôk reh păng kue rlơ\ tay, way ntoh ta ăp mir tiêu tăm jru ir păng ngâr dak n’hanh geh khêh nhôm, khêh lưu huỳnh ri mbra jêng tât geh nău dja. Kơt pe nău mpơl gâp mhe nkoch nê ri kônh wa uănh t^ng ntil ma nkra bah. Lah geh Phitoptora ri he do\ng ăp dak si hoá học mô lah ndrui sinh học tâm rdil gay he puh njrăng n’gang, lah bu ro\ sa reh, rđiăt tuh ri he ân do\ng ăp ntil dak si njrăng n’gang rđiăt n’hanh lah geh dak trăm ri he ân lơh bah dak trăm mô lah do\ng hữu cơ sinh học gay lơh chrai bah khêh neh. Lơn lah nkhêp geh êr lha ru\ng kô| kuăl lah êr lha kh^t mbrơi dja ri nău do\ng ăp ntil phân poh lha tâm ban kơt poh phân NPK tâm ban kơl an tơm tiêu geh soan dăng n’hanh cho\l dơi đah ăp ntil bu tuh đo\ng.

            Nău ôp tâl bar bah wa Hồ Văn Nội, ta nkuâl Krông Pak, wa Nội ôp: Gâp mât chăm tơm tiêu ho\ jo\ hôm, gâp way kuaih kloh tơm tiêu rnôk ăp tơ\ saơ pih mô dơn nê gâp hôm do\ng máy gay jik kloh pih đo\ng yơn mhe aơ gâp tăng lah mô kâp lơh kloh ir pih an tơm tiêu kơt nê| di đo\ng may lah hơi thạc sĩ?

            A[aơ Viện Tây Nguyên njrăng đă [ư đah tơm tiêu he ân mât pih nkrum neh n’hanh tơm nku\m n’hâm lah du\t ue\h. Pih nkrum lah an reh tiêu đăp mpăn lơn yor reh tiêu sa thơl bah lơ tâm nklăp bah o tât 20cm dơm jêng du\t dăch măt neh. Lah măt neh kloh ir ri mbra khuch du\t têt tât tơm tiêu. Yơn lah tâm khay mih n’hanh nar luh kan dôl đêt ri nău kônh wa do\ng ăp trong [ư ma máy gay jik pih ri he dơn [ư ta du rnoh nê nơh dơm, yơn he ân njrăng lah he lơh lưn ir pih mô hôm dơi hon tay jêng lah neh mbra kh^t. Yor pih rlău ma nău sa le\ ndơ rmu\ ôm tâm neh kơt ăp nu^h m^n ri rlơ\ tay pih nha lah du ntil ndơ rgâl ue\h rmu\ ôm neh bah lơ măt đo\ng, reh păng nha an bu ro\ sa reh tâm neh chrai le\ đo\ng. ăp reh păng hon mbra [ư lêk neh n’hanh lha pih ôm păng [ư an neh đăp mpăn lơn đo\ng. Jêng nău kônh wa [ư blah neh bah he jêng mô geh pih, mô dơi hon pih ri mbra jêng khuch djơh neh jêng nău njrăng đă bah mpôl hên puh kh^t pih ma dak si hoá học ri he ân t^ng rêng le\ dơi nt^m nti, der bah nde ir tâm dak si gay [ư mir he jêng mô geh pih đo\ng ôh.

            Du nău ôp tât bah du rnăk [on lan ta nkuâl Ea Hleo đo\ng. Rnăk gâp geh rlău 1000 tơm tiêu dôl tâm rnôk an klêh play, mhe aơ nơh trôk nar tât ndal jêng du đêt tơm tiêu geh kh^t tă bah bu ro\ sa reh, a[aơ gâp u\ch tăm tơm tiêu mhe rgâl ăp tơm dja d^l dơi đo\ng? N’hanh ân nkra neh phâm [ư an ue\h mêh?

            A[aơ tơm tiêu lah du tơm dôl âk nu^h tăm jêng âk mir tiêu ndrih ma kh^t kônh wa he rôk d^l tơm tiêu ơm n’hanh tăm tơm tiêu mhe, jêng lah tơm bu tuh păng mbra tâm rgâl mbro tâm mir jêng păng [ư ăp rnoh ntưp âk. Jêng đah ăp tơm tiêu le\ kh^t ri lah geh ndơ, du\t ue\h mpôl hên njrăng đă kônh wa ân tâm pleh tăm đah tơm si nđ^r ta ăp ntu nê du năm ri he mơ tăm tay. Hôm lah kônh wa saơ gay ma tăm tay d^l ri he ân puh dak si hoá học, lôch nê he do\ng hữu cơ vi sinh gay he ns^t tay neh đăp mpăn lơn ri kônh wa he sreh tăm tay mhe geh nău dơi, der bah tơm bu tuh âk he ndrih ma tăm kon riêu ju\r ri păng geh ntưp tay bu tuh.

            Ơ, geh du nău ôp bah nô Ngô Minh Vĩnh, xã Ea Kpan, nkuâl Cư M’gar lah mir tiêu nô năl geh ntưp bu ro\ sa reh n’hanh mô to\ng ndơ sa kah, ndr^ dăn ôp ân lơh bah bu ro\ sa reh lor lah kơi ntop poh ndơ sa kah lor?

            Kônh wa ân njrăng tâm khay mih lah khay hao rơ\ jêng bah bu ro\ sa reh jêng lah trôk nar ue\h ri he ân do\ng dak si hoá học gay puh. Lah trôk nar mih âk nău do\ng dak si hoá học geh tăch pruăt ri kônh wa ân do\ng ăp ndrui vi sinh tâm rdil tâm rnôk mih l’^t mbe\ gay păng kơl njrăng nkh^t. Kơt mir tiêu nô, tâm mir nkre geh mpơl bu ro\ sa reh nkre geh mpơl mô to\ng ndơ sa kah ri nău pă an ndơ sa kah n’hanh lơh bah bu ro\ sa reh mbra ndrel [ư nsum du tơ\. Yơn ta tơm ri he ân tuh dak si lơh bah bu ro\ sa reh mô lah puh nkh^t mbr^ng sêt, yơn ta tơm ri he ân puh ăp ntil phân poh lha way do\ng an tiêu kơt nê| ri tiêu nkre dơi mât ndơ sa kah ue\h, [ư reh luh jêng tay yơn he ân nkre kơi ntop poh ndơ sa kah đo\ng. Rnôk he saơ nău lơh bah bu ro\ sa reh ta nâm neh đăp mpăn hôm ri he mbra dơi poh phân lăp. Njrăng poh phân an tơm tiêu he ân poh âk tơ\ đêt. Du tơ\ poh mô rlău 2 lạng NPK an du tơm tiêu ho\ an klêh play n’hanh poh ta nâm n’gul lạng an du tơm mhe tăm n’hanh he mbra poh ntơm bah 20 tât 30 nar/du tơ\ kơt nê| mbra đăp mpăn.

            Ơ, dăn lah ue\h thạc sĩ Phạm Công Trí le\ rblang ơh ma kônh wa n’hanh băl mpôl le\ njuăl tât an mpôl hên.

Nu^h nchih rblang: Điểu Thân