VOV4.Mnông: Tâm rnôk aơ, ta âk ntu\k tâm n’gor Gialai, ăp ntil biăp play kơt blân srat, nông rpoăl bâh [on lan geh  bu  tuh hoănh da dê. Nău bu tuh ngăch [ư an tơm kh^t le\ rngôch, [ư khuch âk mpeh nău wa\ng sa đah nu^h tơm mir.

Wa Hoàng Xuân Chuyển, thôn Hà Thanh, xã Ia Der, nkuăl Ia Grai an g^t, a[aơ n’gul sào neh tăm nông bâh rnăk vâl wa le\ ntơm hao ndrơng, ntơm geh kao. Yơn lah, bar pe nar aơ, wa Chuyển saơ geh tơm hoănh kro rnôk n’ha hôm nha nđir. T^ng nău mbơh bâh wa, aơ lah nău hoănh nđir. Yor rnôk ntơm geh bu  tuh, tơm ntơm hoănh kro, ta măng, ban tu\k lêm, l’^t âk, tơm ueh jêng tay. Kơt ne\ klâp ma 4 măng, tơm kh^t nkre. A[aơ tâm neh tăm nông bâh wa, le\ geh bar pe jât tơm kh^t. t^ng nău mbơh nău bu  tuh aơ mbra tre\ lam, [ư an rnăk vâl wa khuch roh âk. Lah geh dơi rôk jăng, tăm tơm êng, r^ tâm neh hôm nha geh nău bu  tuh đo\ng. wa Chuyển m^n rvê nkoch:

“Tơm nông, [ư mpâr hao, rnôk tăm tơm r^ bar pe nar lôch ne\ hoănh kh^t hêng, lôch n\ ôm, rôk saơ reh păng le\ ôm. Ua\nh nsum lah roh khuch âk ngăn. Rnôk ntơm luh kao, nchrăp luh kao, ntơm lêh play r^ păng kh^t. văr ne\ lah mô hôm geh. Neh nkual ne\ khuch tât le\ rngôch đo\ng”

Tâm ban kơt ne\ đo\ng, wa Nguyễn Thị Thời, thôn Hà Thanh, xã Ia Der, nkuăl Ia Grai r^ dôl m^n rvê yor 1 sào xà lách bâh rnăk vâl mbra roh dơm. Wa Thời an g^t, ntu\k tăm xà lách bâh rnăk vâl ơm hun hao ueh jêng. yơn lah tât hao geh 4 n’ha r^ ntơm hoănh nđir. Ta nar r^ geh hoănh, ta măng geh tu\k lêm ueh nđir tay. Kanu\ng 3 nar lah kh^t le\. Tơm I mô ir r^ rêh  bar pe nar r^ n’ha, tơm ôm. Yor ne\, bôl ma xà lách lah ntil biăp gơnh sa geh wa\ng sa âk, yơn lah mbra geh nău tât têh. Wa Nguyễn Thị Thời lah:

“Tơm êr n’ha, hoănh. Tơm xà lách păng geh kơt lah bu kiăn sa, păng đang tơm, ta trôm ôm. Rôk saơ reh geh bu kăp sa le\, êr reh đo\ng. tât rnôk tơm I geh he mât ueh, reh tâm ban, yơn lah kue pă du n’gul đo\ng. kơt ne\ lah khuch dơm, rôk saơ tơm ôm krăk ngăn. Le\ rngôch mô geh sa. Lah [on lan ta aơ a[aơ du\t klach ngăn.

Nău but uh hoănh rêh n’ha lah nău klach rvê bâh âk [on lan tăm biăp êng ta ntuưk, ngăn lah rnăk tăm biăp n’ha, tăm nông rpoăl, nu\nh, rpu\ng, blân srat, tuh, mbrăch…t^ng [on lank an tăm biăp ta thôn Hà Thanh, xã Ia Der, aơ lah nău bu  tuh geh tu tơm bâh ntil Kaman gu\ rêh tâm neh. Ntil Kaman aơ [ư an tơm mô dơi djrôp dak, ndơ kah, jêng tât kh^t.

Nău saơ bôk năp bâh tơm ntưp nău but uh lah ntoh ăp ntu\k gu\ brâp jê| tar go\ tơm [ư an tơm hoănh rnôk trôk duh. Kêng ôi n’hanh măng tơm ueh rêh yơn ta rnôk kêng nar tơm hoănh, aơ lah ntơm tơm geh bu  tuh, kanu\ng bar pe nar lôch ne\ lah n’ha ôm êr, tơm hoănh ndal kơtlah mô geh to\ dak lôch ne\ kh^t. gay ma njrăng n’hanh săm nău bu tuh aơ, kônh wa le\ do\ng âk ntil dak si mât tơm tăm n’hanh [ư ueh tay neh, yơn mô bah đo\ng. wa Nguyễn Văn Trung, thôn Hà Thanh, xã Ia Der, nkuăl Ia Grai ngơi.

“Le\ do\ng âk ntil dak si mât tơm tăm, yơn mô bah đo\ng. Đacolin, xì cop, Ricacben…yơn mô bah đo\ng. ntrong njrăng săm lah [ư ueh neh, sui vôi, lân., yơn mô dơi bah le\ đo\ng”.

Nău saơ rnôk bâh ntơm geh bu  tuh tât tơm kh^t du\t ngăch, nău way tâm ê ho\ tât 1 pơh. Klach lơn lah nău bu  tuh aơ tre\ tât tơm êng jêng khuch âk tât nău wa\ng sa đah ăp mir tơm geh bu tuh, geh rnôk rơh nkre. Wa Nguyễn Thị Thời, thôn Hà Thanh, xã Ia Der, nkuăl Ia Grai ngơi.

“Mô tăm r^ uh nuih, nău ngăn, [on lan kanu\ng tâm mbơh lah sui dak si aơ, dak si ri yơn mô dơi bah. Tơm I ntơm hoănh r^ bah, tơm le\ hoănh ngăn r^ mô geh dak si ma săm bah, t^ng gâp m^n lah rôk jăng dơm. Gâp geh srih tăm, tâm mbor r^ le\ geh but uh ơm, jêng rôk jăng dơm, ma ntil rvăt du\t khlăy.

            Kỹ sư tuch tăm Lê Bá Nghiệm, mpeh Ntu\k rgum ntru\t nsôr tuch tăm n’gor Gia Lai nt^m nti du đêt trong njrăng n’gang bu tuh nhop hoănh lha kơt bah kơi aơ:

            Mpeh bu tuh nhop hoănh lha, ri păng tă bah 1 ntil kaman lơh jêng, ntil kaman dja geh moh lah Pseudomonas. Ntil bu tuh dja geh âk ta tơm nông, rpoăl, blân srat, ma hôm ta tơm rpu\ng đo\ng.  păng geh ta du\t âk ntil tơm tăm êng [a [a\, lơn lah ăp ntil rse [ăr. Uănh nsum nu\ng nar păng nhop hoănh, rnôk trôk nđik păng s^t nđ^r tay. Lah kônh wa mô njrăng uănh, lôch nklăp 3 tât 4 tơ\ nhop hoănh, tơm tăm bah kônh wa mbra geh kh^t ruh le\.

            A[aơ, t^ng gâp dơi g^t, rlău ma ntil kaman may mhe nkoch nê ri hôm âk nkô| êng [a [a\ đo\ng, [ư jêng nhop hoănh tơm biăp kơt ngonh lêr kiăn reh, bu ro\ sa reh,…Ndr^ kỹ sư mbra dơi nt^m trong uănh năl bu tuh nhop hoănh lha gay bah tâm w^ đah ntil bu tuh êng [a [a\ đo\ng, ntơm bah nê joi trong săm tam đo\ng?

            Wa Lê Bá Nghiêm ơh: T^ng săm[u\t nchih rgum gu\ m^n, păng geh ntơm bah năm 1986 nê. Tâm ăp tơm tăm tơm sa play, lah mô [ư ue\h nkô| nău tâm pleh tăm ri mô dơi lơh bah bu tuh nhop hoănh lha dja. Mpeh nău way ma lah, gay lơh bah bu tuh nhop hoănh lha, he do\ng lah [ư du rơh ăp kỹ thuật ta mir ba ri mơ dơi lơh bah păng. I ngăn, trong nkra lor bôk năp mpôl hên u\ch nkoch tât lah trong nkra mât chăm. Lor bôk năp lah nkô| nău tâm pleh tăm. Ngăn ma lah, ăp rnăk u\ch tăm nông, rpoăl, blân srat ri mô dơi tăm âk năm mbro. Lah tăm âk tơ\ nông, rpoăl, blân srat ri năm bah kơi tay he tăm tơm êng. I ngăn, ăp ntil tơm biăp dja tăm ta neh sơh,, bah kơi tay he pleh tăm tơm êng, ăp rnăk tăm ntil tơm u\ch gu\ đah dak ri ue\h lơn. Yor, kaman dja mô dơi krêp gu\ rêh dơi tâm dak, jêng djăt ma ntrăm dak jo\ 2 pơh dơm, ăp ntil kaman dja le\ geh nkh^t, jêng trong nkra lor bôk năp gay bah ir ntưp bu tuh lah tâm pleh tăm ăp ntil tơm.

            Yor kaman dja [ư jêng bu tuh nhop hoănh lha gu\ rêh tâm neh du\t jo\ lôch rnôk tăm tơm, ndr^ rlău ma nău tâm pleh tăm kơt may mhe nkoch nê, ri dăn may an g^t, kônh wa ân mhâm [ư neh gay nkh^t tơm bu tuh mêh?

            Wa Lê Bá Nghiêm ơh: Kaman dja lah tă bah ntu\k gu\ rêh păng nha geh. Lah bah năp nơh rnăk tăm blân srat, mô lah nông rpoăl ma mô lơh kloh ue\h mir nê, mô poh vôi môi, puh nkh^t kloh kaman gu\ rêh tâm neh nê, an ndo\k nja ndơ tuch tăm bah năp nơh ôm tâm mir. Yor kơt nê|, he u\ch [ư ue\h neh lor rnôk rgâl tăm tơm êng [a [a\ lah du\t khlay đah rnăk nchrăp tăm âk biăp play dja. Ntu\k neh nê lah ntu\k an rlu êng dơm. An neh rlu êng n’hanh poh vôi ri mơ đăp mpăn. Kônh wa saơ biăp le\ bu tuh nhop hoănh lha hôm, bôk năp he m^n mô rvê ôh tă bah bri duh nar păng nhop hoănh dơm, he mô meng uănh yơn păng lâp tay âk tơ\ mbra jêng kh^t. Bar đo\ng lah kaman dja ntưp rêng tâm nkual du\t ngăch, jêng rnôk he saơ di bu tuh nhop hoănh lha ri lor bôk năp ân rôk tơm dja ndjôt jăng an ngai. He mbra ku^h ntu bôr, mô lah su jăng ri mơ dơi nkra bah. Yơn nkah du nău du\t khlay, rnôk kônh wa rôk yơn tơm nha geh bu tuh nhop hoănh lha đo\ng ri mô dơi rtuh ru\ng neh. Yor rnôk he rtuh neh, reh tơm tu\p ri nê lah ntu\k tơm ntưp bu tuh nha hôm khan tâm mir.

            Rnôk tơm ho\ geh bu tuh, nu^h tăm mbra dơi do\ng ntil dak si mât njrăng si tăm gay ma puh đo\ng, hơi kỹ sư?

            Wa Lê Bá Nghiêm ơh: Tâm trong lơh bah bu tuh nhop hoănh lha, a[aơ bu uănh khlay tât rmôt mbr^ng sêt tâm rdil kơt Bacilus n’hanh testomisit lah ăp rmôt mbr^ng sêt tâm rdil nking nchăng tay păng. Jêng lah rnôk ntoh ăp rmôt mbr^ng sêt dja ri rmôt ri mô ntoh, an păng rlău khay tăm nê.

            I ngăn lah, nău tă ơm g^t tăm biăp play, gâp lah rjăp lah le\ rngôch ăp tơm geh ntưp hôm mô geh rnoh khlay đo\ng ôh. Ntưp hôm lah ngoăy, bar pơh bah kơi mbra lôn le\ lha n’hanh kh^t ôm dơm. A[aơ, mpôl hên m^n lah, lah dơn do\ng mbr^ng sêt tâm rdil dơm gay ma nking nchăng kaman tâm rdil ri păng mô geh dơi mir đăp mpăn. Jêng lah rnôk mir tơm nklăp 1 sào blân srat, geh 50 tât 70 tơm geh bu tuh nhop hoănh lha ri dơn geh du trong [ư rôk jăng le\ dơm. A[aơ, du đêt ntil dak si kân bah ir ntưp rêng păng, geh nău tam [ư an tâm [ah bu tuh, mô geh nău tam săm ôh. Jêng mhâm [ư gay nking nchăng mbr^ng sêt nê, kaman gu\ rlu n’gle\ ta nê.

            Dăn lah ue\h kỹ sư

Nu^h rblang: Thị Đoắt