VOV4.M’nông:  Bol lah nu^h le\ tăm jo\ năm mô lah mhe [ư bên đah tơm tiêu, nu^h tăm tiêu ta Dak Lak geh ăp nău w^ we\ tâm rnôk tăm n’hanh mât chăm mir tơm bah rnăk wâl he.

Ăp năm dăch aơ, saơ ăp rnăk wa\r kiău ma ns^t geh wa\ng sa du\t âk bah nău tăm tiêu, rnăk nô Lý Văn Giang, ta thôn Giang Tiến, xã Ea Puk, nkuâl Krông Năng hăn uănh ăp mir gay s^t kơt nti đo\ng. Năm 2013, nô Giang n’glêh an sreh 6 sào cà phê, rgâl tăm tiêu. Nkre tăm nkre kơt nti, tât a[aơ, bol saơ mir tiêu hun hao đăp mpăn n’hanh ntơm an klêh play, yơn nô saơ nha rvê đo\ng yor nô nău bu tuh le\ geh ta du đêt rnăk êng [a [a\. Nô Lý Văn Giang lah:

“Rnôk he tăm ri njrăng tâm rêng [ư kỹ thuật, nău tăm tiêu ri he ân kơt nti âk, rêng [ư kỹ thuật ri lơn [ư kơt t^ng bu ơm g^t tăm, jêng du\t u\ch geh nău ntop kơl bah ăp nu^h rnâng kan. Lơn lah lah geh nău mât uănh n’hanh nău kơl bah ăp nu^h rnâng kan ri kônh wa du\t rhơn”.

Hôm rnăk nô Lê Hữu Nghị ta xã Ea Tiêu, nkuâl Cư Kuin, n’gor Dak Lak, le\ tăm tiêu rlău 20 năm aơ. Ndr^ yơn, tâm rnôk mât chăm rlău 1,6 ha tiêu bah rnăk wâl, păng nha mô bah w^ we\ đo\ng, lơn lah tâm nău sơch phân poh n’hanh dak si mât njrăng si tăm rnôk puh an tơm. Wa Nghị an g^t, du\t klach rvê lah geh do\ng phân poh n’hanh dak si djơh, djăt ma geh do\ng dak si djơh n’hanh phân poh mô săk jêng ue\h ri mir tơm dôl an geh play đăp mpăn mbra dơh geh roh dơm n’hanh roh du\t âk mông nar mât chăm dâk hao jêng tay. Wa Lê Hữu Nghị an g^t:

“He du\t klach lah nău br^ng sêt tuh n’hanh du\t klach lah poh phân rlăm n’hanh dak si rlăm. Ngăn ma lah, kơt đại lý kơt nê| đo\ng, ăp ntil moh dơi he g^t lor gay ma der. Gâp poh phân ri mô geh rnôk poh phân thuk prăk ôh, lơn âk lah gâp poh phân khlay prăk du\t thuk lah ntil du rkeh prao đo\ng, sơch ăp ntil phân săk jêng ue\h, ăp công ty nsing nơm, kơp le\ ma dak si ndru\ng kơt nê| đo\ng, he sơch ăp công ty i đăp mpăn nsing nơm”.

Rnăk wa Trần Hữu Quang, ta thôn 3, xã Ea Bhôk, nkuâl Cư Kuin, n’gor Dak Lak tăm rlău 1,2 ha tiêu đah rlău 1.500 tơm tiêu geh năm tăm êng êng, geh tơm mhe tăm bah khay mih bah năp nơh, du đêt tơm êng [a [a\ le\ an klêh play bar pe năm. Lôch ăp rơh tâm nchră dơi [ư ta nkuâl, păng tăng nkoch tât rêng [ư mât chăm tiêu t^ng trong r[o\ng jo\ jong, n’hanh u\ch pơk hvi neh tăm tiêu rnăk wâl t^ng trong r[o\ng dja đo\ng. Ndr^ yơn, săk păng nơm mô ho\ g^t kloh rêng [ư mât chăm phâm an tâm di đo\ng, păng du\t w^ we\, mô g^t ntu\k ôp nău lư khlay. Wa Trần Hữu Quang lah:

“He u\ch tăm tiêu mât chăm t^ng rêng kơt VietGap, u\ch mât chăm kơt nê| gay an tiêu rêh jo\ jong đo\ng, yơn he mô g^t ntu\k ôp, poh moh ntil phân. Jêng lah ân geh ăp nu^h mbơh nti an he gay he g^t trong mât chăm. Ngăn ma lah he djăt hội thảo bu nkoch dak si dja kơt nê|, yơn he mô dơi t^ng, yor ta nê mô geh nu^h g^t dak si nê lah ue\h jêng”.

N’gor Dak Lak a[aơ geh bơi 20.000ha tơm tiêu n’hanh hvi neh tăm tiêu pơk hvi mbro tâm ăp năm dăch aơ. T^ng uănh năl bah UBND n’gor Dak Lak, nău pơk hvi neh tăm tiêu mhe aơ, lơn lah tâm rlong ntoh êng, mô t^ng quy hoạch. Âk nu^h [on lan mô ho\ g^t na nê| kỹ thuật yơn nha tăm tiêu t^ng trong nkre tăm nkre kơt nti  bah ăp rnăk hăn lor bôk năp đo\ng. Yor kơt nê|, rnôk geh bu tuh ri jêr rdâng lơh n’hanh dơh mâp rmoh rman. Bah meng nê, đah âk ntil phân poh n’hanh dak si puh tăch kơt a[aơ, nu^h [on lan mbra mâp jêr jo\t gay sơch an he ntil phân poh n’hanh dak si puh tâm di, săk jêng ue\h gay do\ng lah mô geh mât uănh lhăt mpeh săk jêng ue\h bah n’gâng kan dơi kan.

 Tây Nguyên dôl ntơm lăp ta rơh khay wai, ta du đê| nkual le\ geh nău kro phang âk. Đah nu^h tăm tơm công nghiệp jo\ nar lah nsum n’hanh tăm tiu lah êng, nău rdâng duh phang an mir tiu lah du\t khlăy gay ma bah ir khuch khat yor duh phang. Gay ma kơl an [on lan geh tay nău g^t vât tâm nău njrăng rdâng duh phang an tơm tiu ta rnok trôk  duh kơt a[aơ, pv nkô| trăch geh rơh tâm ngơi đah thạc sĩ Đinh Thị Nhã Trúc, groi kruanh Bộ môn Hệ thống nông lâm nghiệp, Viện khoa học kĩ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên.

Ơ, dăn ôp thạc sĩ Đinh Thị Nhã Trúc, dăn thạc sĩ an g^t nău duh phang mhâm geh nău tât đah nău hun hao n’hanh nău geh bâh tơm tiu mêh?

Thạc sĩ Đinh Thị Nhã Trúc: Đah tơm tiu, ngăn lah ta nkual Tây Nguyên r^ nău duh phang geh khuch âk, ngăn lah đah tơm tiu tâm rnôk mhe tơm. Yor tâm le\ khay wai tơm tiu mhe tăm an geh to\ dak mbro, to\ 7-10 nar du tơ\. Yor ne\ lah geh duh phang mô to\ng dak to\  r^ mbra geh khuch âk tât mir tiu. Hôm đah mir tiu ;e\ lêh play, tâm rnôk aơ lah geh duh phang r^ mô geh khuch đo\ng, yor a[aơ le\ tât yan lêh play n’hanh bơi lôch yan lêh play, r^ tơm tiu lôch lêh play mô hôm kâp u\ch dak âk, n’hanh tơm tiu an geh mông nar na nê| gay ma luh mblom kao. He mbra dơi kâp bâh a[aơ tât khay mih.

ơ, kơt ne\ lah bôl ma mô kâp âk dak to\, yơn tơm tiu tâm rnôk lêh play hôm nha u\ch geh du rnoh dak tâm di đo\ng [ơh thạc sĩ?

Thạc sĩ Đinh Thị Nhã Trúc: Đah nkual Tây Nguyên he aơ r^ geh tơm tiu le\ geh play rnôk aơ mô hôm kâp to\ dak ka đôi. Yơn lah, nt^t lah kơt du nkual tămtiu ta Bình Phước r^ neh mô hôm geh mât ueh dak, neh ta ne\ lah neh guh. Jêng lah ta khay aơ lôch lêh play r^ an geh to\ du đê| dak đo\ng, đê| lơn đah rnoh dak u\ch geh bâh tơm yơn lah an geh to\ tay dak gay ma tơm geh hao jêng n’hanh mât ueh rêh.

Kơt thạc sĩ mhe mbơh r^ ta rnôk a[aơ Tây Nguyên le\ lăp ta khay wai. Kơt ne\ r^ nu^h [on lan mơh nău kan gay ma njrăng rdâng đah nău duh phang a[aơ, ngăn lah đah mir tiu eh?

Thạc sĩ Đinh Thị Nhã Trúc: Ngăn r^ [on aln do\ng dak mô geh săk rnglăy jêng lah ăp nkual ma [on lan g^t to\ dak mpêt nkrem n’hanh to\ dak tâm di r^ dak bâh he hôm nha mô to\ng gay ma do\ng yơn lah [on lan âk rnôk to\ dak ta mir tiu âk ir n’hanh đah nău to\ âk tơ\. Yor ne\, rnoh dak ntêm nkrem ngăch soăt, nău duh phang kro ntang lơ ma ngăch. Lah [on lan g^t do\ng ăp ntrong kan to\ djrah mpêt nkrem âk n’hanh he mbra dơi tâm pă nroh dak do\ng, bâh ne\ mbra geh  to\ âk tơ\ n’hanh rnoh dak hôm nha ta ăp dak bât hôm r^ mbra bah ir nău kro phang kơt a[aơ.

Ta meng ntrong kan to\ dak mpêt nkrem r^ [on lan an kahg^t đah tơm tiu r^ he mbra dơi do\ng ăp ntrong kan ndum ta ndum lah du\t ueh đo\ng. yor ndum ta ntu kơt ne\ r^ kơl an neh l’^t ueh an tơm tăm, kơl an reh hun hao ueh nkre đah vi sinh vật hun hao ueh r^ tơm tiu mbra hun hao ueh jêng lơn.

Ntop tay du ntrong kan tay đo\ng lah kônh wa an kahg6T lah rnôk do\ng ăp ntil phân poh n’ha lah puh an tơm tiu r^ kơl an n’ha tiu mbâl n’hanh bâh ne\ kơl an n’ha dơi tâm rdâng đah duh phang kơt a[aơ.

Hôm đah ăp nkual ma geh duh phang hô n’hanh rnôk ma nroh tiu bâh nu^h [on lan geh khuch hô hôm r^ nu^h [on lan mhâm [ư gay ma dơi an bah ăp nău khuch khat eh thạc sĩ?

Thạc sĩ Đinh Thị Nhã Trúc: Đah ăp nkual ma [on lan dôl tăm n’hanh geh duh phang hô kơt ne\ r^ t^ng hên m^n lah [on lan an rgâl tăm ăp ntil tơm êng geh săk rnglăy lơn gay ma he bah ir geh nău khuch khat n’hanh kơl an tơm tiu hun hao nâp nâl n’hanh săk rnglăy lơn.

Kơt ne\ thạc sĩ mơh geh nău nkah đă n’hanh mât njrăng đah nu^h [on lan tâm nău mât chăm tpm tiu tâm rnôk trôk nar duh phang kơt ta Tây Nguyên a[aơ?

Đah trôk nar duh phang kơt ta Tây Nguyên r^ mô di tât a[aơ mơ he nchrăp an nău tâm rdâng đah duh phang ma he an geh nchrăp bâh năm ba năp. R^ [on lan nkah rnôk he tăm tiu kơt ne\ đo\ng. nđâp ma ta tơm tiu mhe tăm n’hanh tiu le\ geh play r^ [on lan an do\ng ăp ntil ndơư nkum ndum gay ma an ntu tơm n’hâm. An geh tăm ăp tơm nku\m n’hâm gay ta khay mih wai geh ndơ n’hâm kơl an bah luh n’hôl dak kơl an tơm tiu dơh rêh lơn. N’hanh mbra dơi tâm rgop do\ng ăp ntil phân poh n’ha, rnôk do\ng phân poh n’ha kơt ne\ r^ n’ha tiu mbra mbâl kơl an tâm rdâng đah duh phang.

Ơ, dan lah ueh thạc sĩ.

Nu^h rblang: Thị Đoắt