VOV4.Mnông: A[aơ tơm tiu dôl lah tơm tăm ns^t tay nău geh wa\ng sa âk an [on lan kan lo\ mir, yor ne\ rnoh neh mât tăm ntil tơm aơ mô rlu hun hao. Yơn lah, nu^h tăm tiu ta Tây Nguyên dôl tâm rdâng đah âk nău jêr jo\t yor nău bu tuh ta tiu ăp nar lơ ma âk. Geh ăp mir tiu kanu\ng bar pe khay le\ kh^t le\ rngôch, khuch roh âk an nu^h tăm tiu.

Rnăk yuh Nguyễn Thị Nhung, ta [on Ea Bhôk, xã Ea Bhôk, nkuăl Cư Kuin n’gor Dak Lak geh tât rlău 2 ha tiu. Du n’gul rnoh neh aơ dôl geh play, rnoh hôm e mhe geh tăm 2 năm, rgâl bâh rnoh neh cà phê ranh. Bôl ma le\ tât ta khay wai, yơn tâm rnoh neh tiu tăm mhe bâh rnăk vâl yuh Nhung, hôm nha geh âk n’gâng tiu kro êr n’ha n’hanh hoănh. T^ng nău g^t tă tăm tiu bâh yuh Nhung r^ ne\ lah nău bu tuh kh^t mbrơi yơn way nău bu tuh aơ geh tâm khay mih, a[aơ ntoh ta khay wai [ư an yuh Nhung du\t rvê.

Nău bu tuh kh^t mbrơi r^ âk mir tiu a[aơ le\ lăp ta khay wai yơn hôm nha kh^t. ba năp nơh r^ yor dak mih âk r^ kh^t yơn a[aơ dôl geh ăp tơm tiu geh kh^t kro đo\ng.

Mir tiu bơi tât  500 n’gâng bâh wa Phan Ngọc Sang, ta phường Thống Nhất, nkuăl têh Buôn Hồ, n’gor Dak Lak tâm ban kơt ne\ đo\ng. bôl ma geh [ư t^ng di ăp nău mât chăm tiu nâp ueh geh ăp nu^h way kan tuch tăm nt^m nti, yơn wa Sang mô g^t mơh lơh, ntơm rơh aơ, tơm tiu hôm nha êr n’ha n’hanh kh^t, wa Sang kơt lah mô hôm g^t mât săm ta mir tiu nơm.

          Tơm tiu aơ dôl ueh jêng ndir, du pơh ba năp nơh hôm nha ueh nđir ma a[aơ le\ kh^t kro. Tơm tiu lah ntil jêr mât, jêng lah mhâm gay ma dơi njrăng nău bu tuh rnôk tơm le\ kh^t lah le\ geh bu tuh hôm, mô hôm dơi njrăng săm tay.

T^ng nău mbơh bâh Thạc sĩ Phạm Công Trí, kruanh n’gâng kan môn Nông lâm nghiệp, Viện khoa học kĩ thuật Nông lâm nghiệp Tây Nguyên, nău geh hun hao rnoh neh tăm tiu âk, mô geh t^ng nău nchrăp, tăm tiu ta âk nkual neh, mô geh ua\nh năl neh [ư an âk nău bu tuh. Nkre lah, nău mât tăm mô na nê|, geh do\ng âk dak si hoá học, nkre lah nău bu tuh ơm geh ta neh mô geh njrăng lah nkô| nău [ư an nău bu tuh ta tiu lơ ma hao âk. Mô dơn nău bu tuh kh^t ngăch, mbrơi mô lah mô to\ng ndơ kah ma a[aơ nău bu tuh le\ rgum n’hanh [ư an nu^h [on lan mô g^t năl ma njrăng. Ăp nău bu tuh ta tơm tiu  a[aơ kơt lah mô hôm t^ng yan ma geh le\ tâm ăp năm.

Rnoh ne tăm tiu hao âk mô geh ua\nh njrăng bâh nău mât [ư neh, săch ntil, nău mât tăm  jêng tât geh ăp nău roh rui têh [ư an tiu geh nău bu tuh kh^t ngăch, kh^t mbrơi, mô to\ng ndơ kah khuch tât nău ntuh kơl. Yơn a[aơ, nău mât tăm tiu du\t jêr ua\nh njrăng, lah geh du tơm bu tuh mbra geh bu tuh le\ ma mir . yor ne\, le\ pe ntil nău bu tuh aơ ma nău njrăng săm jêng du\t jêr n’hanh w^ we\ an [on lan kan lo\ mir.

Kơt le\ nkoch, a[aơ du đêt mir tiêu bah kônh wa dôl geh êr lha n’hanh nhop huănh. Yơn lah, mô di le\ d^ng nu^h g^t mpơl bah lơ mir tiêu gay ma ngăch puh đo\ng. Thạc sĩ Phạm Công Trí, Kruanh bộ môn tuch tăm si gle, Viện khoa học Kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên an g^t:

            Bu tuh kh^t ngăch lah tă bah mbr^ng sêt Phitopthora ro\ sa tâm reh, [ư kh^t ngăch. Yơn mhe aơ, ăp bu ro\ sa reh bah dih gu\ tâm neh ro\ lăp sa tâm reh ri bu tuh ôm reh du\t hô n’hanh [ư tâm w^ đah bu tuh kh^t ngăch kh^t mbrơi ta tơm tiêu mô g^t năl. Tơm tiêu ntoh bu tuh bar pe khay tât 1 năm lah kh^t ngăn jêng [on lan du\t jêr jo\t. Ma nău geh mbr^ng sêt phitopthora ntưp lăp tâm reh jêng tât tơm tiêu lor rnôk kh^t ri le\ nhop huănh jêng kônh wa tâm w^ đah bu tuh kh^t ngăch kh^t mbrơi. Kônh wa tăm tiêu m^n lah geh mo\k o\l ndơ sa mô lah tiêu kruanh jêng rvoah rvoăch săm tiêu kruănh n’hanh puh trung vi lượng. Tât rnôk saơ tơm tiêu ntưp bu ro\ sa reh geh mpơl kh^t mbrơi n’hanh hăn puh săm kh^t mbrơi. Kh^t mbrơi rnôk khay mih tât lah mbr^ng sêt Phitopthora lơh rgâl jêng kh^t ngăch n’hanh jêng mô năn lơh bah n’hanh rnôk [on lan saơ ri dơn hôm 3-4 khay lah mir tiêu tâm rnôk mô hôm dơi săm bah đo\ng ôh.

            T^ng Thạc sĩ Phạm Công Trí đo\ng, rnôk tơm tiêu le\ geh bu tuh ri nău săm bah lơn ma jêr jo\t yor reh tơm tiêu du\t dơh khuch, jêng nău săm ân t^ng nău way 4 di:

            Săm ân [ư 4 di, ntro\ng năl di rnôk n’hanh săm bah le\, der nău nde âk ir dak si, Lah to\ dak si mô di t^ng rêng ri jêng geh nău mo\k o\l dak si, bôk khay mih, neh l’^t mbe\ lah bu ro\ sa reh rơ\ jêng, rnôk dja kônh wa ân do\ng ăp ntil dak si hoá học mô lah ăp dak si sinh học geh nău dơi njrăng n’gang bu ro\ sa reh gay ma to\ tâm reh, to\ wa\r ntu. Lôch rnôk to\ 15- 20 nar bah kơi ân to\ tay gay nkh^t le\ bu ro\ sa reh. Tâm breh đah 2 tơ\ to\ djâ dak si dja ri ân do\ng ăp ntil dak si njrăng n’gang mbr^ng sêt Phusarium, mô lah mbr^ng sêt Phitopthora. Rnôk khay mih tât, khay 6-7 ri ân do\ng ăp ntil ndrui sinh học geh nău tam âk tâm njrăng n’gang bu ro\ sa reh ri mât njrăng mir tơm ue\h lơn. Tât khay 11 rnôk trôk bah mih ri puh 1 tơ\ dak si mbr^ng sêt n’hanh bu ro\ sa reh ri du\t tam.

            Gay tơm tiêu hao jêng dăng, nău njrăng n’gang n’hanh săm bah ân nkre đah poh phân tâm di, tâm ban đah ăp ntil phân trung vi lượng n’hanh phân hữu cơ gay der bah mo\k o\l ndơ sa. Thạc sĩ Phạm Công Trí njrăng đă:

            An sa t^ng 2 trong r[o\ng. Tâm neh, an rnoh phân hữu cơ du\t đêt, tơm jê| ri nklăp 1 lạng, tơm têh ri nklăp 3-4 lạng/tơm dôl geh bu tuh ri tơm mơ lah ji rât sôt. Hôm phân khoáng, poh ntil phân ue\h yơn ta nâm 1 lạng/1 tơ\ n’hanh tơm jê| ri poh 20g dơm ri kơt nê| tơm mơ bah ji rât sôt. Puh phân poh lha ta ăp mir ta rnôk bôk năp bah kh^t mbrơi mô ho\ rgâl jêng kh^t ngăch ri du\t khlay yor kơl soan dăng cho\l an tơm. N’hanh rnôk puh phân poh lha ri do\ng ăp ntil phân way do\ng an tơm tiêu, geh rnoh kali, canxi âk, geh hữu cơ n’hanh trung vi lượng.

Nu^h răk rblang: Điểu Thân n’hanh Thị Đoắt