VOV4.Mnông: Ăp năm dăch aơ tiu dơi ua\nh lah tơm tăm ns^t tay nău geh wa\ng sa âk ta Dak Lak. Na nê|, tơm tiu dơi ua\nh lah ngoăy tâm âk tơm tăm tơm kơl an ăp rnăk vâl, tâm ne\ geh âk rnăk [on lan rnoi đê| ta aơ bah ach o.

Rnăk vâl wa Y Toan Mlô, ta xã Ea Hu, nkuăl Cư Kuin, ăp năm dăch aơ le\ mô hôm rvê joi sa ăp nar, nău rêh rnăk vâl le\ rgâl mhe kơp bâh ntơm wa g^t tăm tiu. Ngih têh ueh rlău 150 met vuông dơi geh bâh rnoh prăk wa nkrem bâh nău tăch tiu ăp năm. Lah nu^h rnoi Rđe yơn bâh gơih pah kan, gơih kơt nti khoa học kĩ thuật wa le\ ngăch g^t do\ng kĩ thuật mhe tăm tiu jêng geh nău geh âk, nău geh ueh mir tiu bâh rnăk vâl wa geh âl. Năm 2014, mir tiu 1 rbăn n’gâng bâh rnăk wa geh 4 tấn tiu rnglăy. Đah nău geh aơ, mir tiu bâh rnăk vâl wa geh âk rlău mir tiu bâh ăp rnăk êng ta nkual. Wa Y Toan an g^t:

Năm 2000 rnăk gâp tăm 200 jro\ng tiu yor mô geh prăk, lôch ne\ tăm ăp năm 200-300 n’gâng. Bâh ntơm tăm tiu tât a[aơ nău geh rnăk vâl le\ mbơm oi, le\ rvăt năp ndơ do\ng ta rnăk vâl, nău rêh le\ đăp mpăn, oh kon geh hăn nti. Đah ntơm nơh r^ a[aơ lah du\t dơh ngăn.

Hôm đah rnăk wa H’Nhơn Niê, ta [on Ea Kmăt, xã Hoà Đông, nkuăl Krông Pách tơm tiu ngăn ngên jêng tơm bah ach o. năm 2001, bâh rnoh prăk kơl an bâh ăp gâl kan wa le\ tăm 200 n’gâng tiu gay ma [ư ueh nău wa\ng sa. Bâh rlău nău jêr jo\t bôk năp, tât a[aơ, rnăk vâl wa le\ mô dơn bah ach o ma hôm nha pơk hvi rnoh neh tăm tiu tay 500 n’gâng le\ lêh play n’hanh 400 n’gâng dôl năm tal 2. ta meng ne\, wa hôm nha geh prăk rong tay sur, ndrôk…nău geh ăp năm bơi tât 300 rkeh prăk. Wa H’Nhơn Niê ngơi:

  Nău tăm tiu r^ ntơm nơh mô ho\ g^t, a[aơ le\ kơt ăp oh yuh nu^h yo\n n’hanh le\ geh ngih dak an manh prăk gay ma hun hao wăng sa, đăp mpăn nău rêh. Geh prăk gâp tăm tiu [ư jro\ng xi măng, geh prăk gay ma rong sur, rong ndrôk n’hanh jro\ng xi măng tăm tiu.

Rnăk vâl Y Toan n’hanh wa H’ Nhơn kanu\ng lah 2 tâm rnoh du\t âk rnăk [on lan rnoi đê| ta Dak Lak geh nău rêh đăp mpăn bâh tơm tiu. S^t ta nkuăl Cư Kuin, Ea Hleo, Krông Năng, ăp ntu\k tăm âk tiu bâh n’gor Dak Lak, rgo\ bar ding trong hăn let [on, xã, ntoh geh ăp nar lơ ma âk ngih jay [ư nâp ueh, ta meng ăp jay jong way ơm tâm breh tâm ăp mir tiu ueh nđir. Wa Nguyễn Văn Khôi, kruanh ntu\k kan tuch tăm mât rong nkuăl Cư Kuin, an g^t: đah nău dơh nơih tâm nău hun hao tăm tiu jêng ta nkuăl kơt lah ăp jay le\ geh tăm tiu, jay đê| r^ geh bar pe rhiăng tơm jay âk bar pe rbăn tơm. Âk [on lan kan lo\ mir lah [on lan rnoi Rđe le\ hun hao bâh tơm tiu. [on lan bâh aơ le\ ntơm hun hao bâh tơm tiu đo\ng.

Tâm ba năp nơh tơm tiu kanu\ng geh oh nô Yuan tăm,tâm 10 năm dăch aơ r^ [on lan rnoi đê| le\ ntơm tăm  đo\ng, mô nă âk yơn âk rnăk rnoi đê| rnăk I âk geh tât 2 rbăn jro\ng tiu, rnăk I đê| r^ geh bar pe rhiăng jro\ng, le\ ntop kơl an jut jăng ach o nkual [on lan rnoi đê|.

Tâm nău kan mât ua\nh tơm tăm bâh n’gâng kan tuch tăm n’gor Dak Lak, tiu dơi ua\nh lah ngoăy tâm âk tơm kơl an [on lan jut jăng ach o. đah ăp nău nsrôih bâh nơm n’hanh nău kơl kĩ thuật tuch tăm bâh ăp gâl kan, âk rnăk [on lan rnoi đê| le\ hun hao êng bâh ach o [ư sâm geh an rnăk vâl n’hanh ntu\k rêh jêng.

Klêh ns^t, mât prăp tiêu lôch rnôk klêh, lah ăp nău kan ma kônh wa nha way [ư a[aơ. Yơn gay bah ir khuch djơh nău klêh n’hanh săk ue\h mir tơm, tâm ban kơt bah ir roh huach tâm rnôk klêh n’hanh ih k^n bôk năp đo\ng ri kônh wa ân t^ng du đêt rêng [ư. Gay kônh wa n’hanh băl mpôl geh tay nău g^t mpeh trong klêh ns^t, mât prăp tiêu, nar aơ, Tiến sĩ Trương Hồng, Groi Viện trưởng Viện Khoa học, Kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên nt^m nti kônh wa n’hanh băl mpôl kỹ thuật klêh ns^t, mât prăp tiêu. Jă kônh wa n’hanh băl mpôl djăt ndrel:

Ơi wa nău klêh tiêu mô di rêng [ư mbra phâm khuch tât săk geh n’hanh ue\h jêng mir tiêu mêh?

TS Trương Hồng: Lah he klêh mô di rêng mbra [ư an tơm tiêu geh tât khuch jêng pă n’ging, ru\ng lha tơm tiêu mbra jêng nhop huănh yor kơt nê| mbra khuch tât nău luh kao kơn play jêh aơ tay. Rlău ma nê klêh ơm ir găr tiêu mô ho\ seh kranh le\, jêng khuch tât săk geh play, na nê| lah hu\ch săk geh play, hôm mpeh nău kah ue\h ri hu\ch rnoh hăng, rnoh âk dak hăng geh hu\ch.

Ndr^ tâm rnôk klêh ns^t gay an mir tiêu săk geh âk jêh aơ tay ri tâm rnôk klêh he ân moh ndơ nchrăp n’hanh moh ndơ njrăng mêh?

TS Trương Hồng: Nchrăp an rnôk klêh ue\h ri mir tơm bah he mbra mô geh khuch tât tơm păng jêng mô khuch tât nău dơi luh kao, kơn play hao jêng an ăp năm bah kơi tay. Yor kơt nê| he njrăng lah nău way kônh wa a[aơ tăm tiêu ma n’gâng rêh du\t prêh jêng rnôk he nchrăp an klêh ri he nchrăp ndơ do\ng gay ma klêh ma na nê| ta aơ lah ntung gung. Rnôk he do\ng ntung gung lah ân njrăng ntu\k mbăk ntung gung nê gay bah ir khuch âk tât tơm tiêu, mô dơi mbăk nsing ntung ta ta mpu\m lha mbra khuch tât n’ging n’hanh ru\ng lha. Tâl bar lah kônh wa ân ntro\ng năl di rnôk ma play lăp rnôk du\m êng ta tơm. Jêng lah rnôk he pet găr tiêu saơ găr păng kram sơh lah dơi klêh hôm, hôm lah nha jôn luh dak he mô ho\ dơi klêh ôh. N’hanh rnôk klêh uănh t^ng trong r[o\ng bah he ma sơch mông nar klêh tâm di. Lah he [ư tiêu nđôch ri mbra klêh rnôk tiêu lăp tâm rnôk du\m tơm. Lah he [ư tiêu lhut ntô, he ân klêh play rnôk du\m yor rnôk du\m kơt nê ri he mơ dơh plôk ntô. Hôm lah klêh play kruanh w^t ri he ân ntrăm dak mơ dơi lhut ntô. Rnôk klêh kônh wa njrăng mô dơi nk^ch le\ ma nkong tiêu. Rnôk nk^ch kơt nê| mbra [ư pă n’ging n’hanh rnôk pă n’ging nê nklăp khuch tât nău luh kao kơn play bah kơi tay n’hanh ru\ng lha âk mbra [ư tơm tiêu dơh nhop huănh jêng rnôk klêh he ân do\ng bar lău ti gay cheh t^ng ryôk. Rlău ma nê lôch rnôk klêh he ân kuaih kloh ue\h mir tơm, koh n’ging djơh, n’ging geh tu ndru\ng chuh sa gay [ư an tơm tiêu rgum ndơ sa kah gay mât ăp n’ging hôm [a [a\ yor kơt nê| păng mbra luh kao, kơn play ue\h mpo\ng geh an ăp năm bah kơi tay.

Lôch rnôk klêh he ih k^n n’hanh mât prăp phâm [ư gay bah ir khuch tât săk kah ue\h găr tiêu mêh?

TS Trương Hồng: Ih k^n ta aơ lah he mbra lôch ih d^ng k^n môh lah he k^n lor d^ng ih uănh t^ng nău geh ndơ bah rnăk wâl. Rnôk ih he njrăng ih kalơ sân xi măng mô lah kalơ lha baih, he mô dơi ih kalơ neh yor ih ta neh mbra khuch tât săk kah ue\h găr tiêu. Rnôk ih lơi ir an su\r ndrôk lăp. Lôch rnôk k^n he ih geh rnoh duh răm 12- 12,5 độ C he ndjôt prăp. Lah geh kru\l duh âk mbra jêng geh âm o n’hanh rnoh duh răm đêt găr tiêu mbra lăn kro ir n’hanh mbra hu\ch jêng n’gơch jêng du\t ue\h ta rnoh duh răm bah 12- 12,5. Kônh wa njrăng lah he ân tâl tâm bao kloh, mô dơi tâl tâm ăp bao ntơm nơh he tâl phân mô lah ăp ntil ndơ geh [ô djơh mbra khuch tât [ô kah bah găr tiêu rnôk he ndjôt tăch. Rnôk mât prăp tâm kho ri jay kho ân nđik aih n’hanh du\t ue\h ân geh ndơ rkơl bah dâng gay der bah tiêu rhôp lăp âm o khuch tât săk kah ue\h jêh aơ tay.

Ơ, dăn lah ue\h wa!

Kônh wa n’hanh băl mpôl mhe tă djăt Tiến sĩ Trương Hồng, Groi viện trưởng Viện Khoa học Kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên nt^m nti mpeh kỹ thuật TS Trương Hồng ns^t, mât prăp tiêu lôch rnôk TS Trương Hồng. Mpo\ng đah ăp nău njrăng đă dja  mbra kơl kônh wa n’hanh băl mpôl klêh ns^t, mât prăp tiêu ue\h lơn, ns^t tay nău  săk geh, n’hao geh wa\ng sa âk lơn tâm let năp aơ tay. Dăn an kônh wa n’hanh băl mpôl du năm ju\r geh play tiêu./.

Nu^h răk rblang: Điểu Thân n’hanh Thị Đoắt