VOV4.Mnông: Tâm rnôk aơ âk mir tơm tiu ta ăp n’gor Tây Nguyên lah nsu, n’gor Daklak lah êng le\ lôch lêh play. Yor geh nău tât bâh mih sial jêng nău geh, nău ueh tiu yan aơ huch đah ăp năm ba năp. Ta meng nău rngot yor nău geh, nău ueh mô kơt nơm u\ch r^ nu^h tăm tiu ta Daklak dôl m^n rvê mpeh nău bu tuh ta mir lôch lêh play.

            Rnăk vâl wa Trần Sanh ta thôn Hiệp Thịnh, xã Quảng Hiệp, nkuăl Cư Mgar, n’gor Daklak geh 500 jro\ng tiêu tăm năm tal 4.aơ dơi geh ua\nh lah rơh tơm têh jêng hun hao ueh. Yơn lah, ăp rơh mih, duh, sro\ nđik tad u\t năm 2017 le\ [ư an mir tiu bâh rnăk vâl wa geh nău but uh. Wa Sanh an g^t, lôch ăp rơh mih jo\ jong n’gâng kan geh nău êr n’ha, ôm reh, wa le\ do\ng âk phân poh n’ha gay ma ntop ndơ kah n’hanh do\ng dak si gay ma săm. Lôch do\ng saơ tơm ueh jêng plơ\ jêng tay, jêng du\t khay mih wa le\ mô hôm do\ng dak si. A[aơ, mir tiu mhe lêh  le\ ntơm kh^t ru\ng.“ Rơh ba kơi mô geh mih gâp mô geh to\ dak si r^ a[aơ nău bu  tuh plơ\ tay. Klâp ma 400-500 n’gâng ma a[aơ kh^t le\ 100 n’gâng hôm, tơm dôl ueh nđir kơt ne\ ma lôch lêh păng kh^t le\ r^ a[aơ tiu kh^t jêng lah to\ ndal dak si dơm”.

            Hôm wa Đặng Thị Lài, ta thôn 1, xã Ea Bhốc, nkuăl Cư Kuin, nu^h le\ geh âk nău g^t tâm nău tăm tiu an g^t, năm aơ, rnăk wa tâm ban kơt âk rnăk êng ta aơ m^n rvê yor trôk nar mih sial mô ueh lăng, [ư an mir tiu ntoh geh ăp bêk gu\ gur ta n’ha [ư an tơm mô jêng, brêt hoănh, nkong play tiu jê|, gleh, găr jê|, nău geh huch âk. Lah kơt ntơm nơh, mir tiu rlău 2 rbăn n’gâng bâh wa ăp năm an nău geh 8 tấn r^ năm aơ hôm klâp ma 6 tấn:“ Nău bu  tuh kh^t n’gul n’ha hôm nha âk, ăp bêk nglang năm aơ ntoh geh âk bơi tât 1/3 mir tơm ma nău bu tuh aơ đah ăp tơm mô geh bu tuh huch nău geh bơi tât 1/3 rnoh găr, găr jê|”

            Rnăk vâl wa Võ Trường Trọng, ta xã Ea Tiêu, nkuăl Cư Kuin geh 600 n’gâng tiu dôl ta rơh lêh play tăm tâm breh ta mir cà phê. Lôch lêh play, n’hai tiu hôm nha ueh nđir, mbâl yơn hôm nha geh n’ha kro ta bôk n’ha, njônh n’ha. Wa Trọng dôl m^n rvê g^t puh dak si rao kloh đo\ng lah mô, ndrel đah ne\ ăp nău rgâl bâh trôk nar mih sial dăch aơ le\ [ư an wa lơ ma m^n rvê lơn tâm nău mât chăm tiu lôch âk khay geh play:“Trôk nar a[aơ rgâl âk duh, mih âk ndal jêng rnôk he klach mô luh kao mô tâm ban, dang kao mô tâm ban r^ he u\ch ăp nu^h way kan mbơh an he tay tâm ban kơt ăp nu^h [on lan g^t tay gay ma geh ntrong mpo\ng kan [ư ueh tay lơn mpeh trong mât chăm tiu”.

            Tât a[aơ, du\t âk nu^h tăm tiu ta Daklak le\ g^t le\ ăp nău mât chăm tiu lôch lêh play  tâm ban kơt mât ueh mir tơm, koh n’ging văr tơm, mât dak, to\ dak, poh phân an tơm. Yơn trôk nar rgâl ndrel đah ne\ geh du\t âk nău mbơh mpeh phân poh, dak si mât tơm tăm, dak si an têh hao jêng lah [ư an [on lan du\t w^ we\.

           Lôch klêh tơm tiêu roh hoach du\t âk soan jêng tơm rkeh grơng dơh tu ndru\ng lăp sa. Jêng nău mât chăm ngăch mbra kơl tơm tiêu s^t dăng tay ât rdâng dơi tu ndru\ng chuh sa n’hanh nchrăp an năm bah kơi tay. Bah kơi aơ Tiến sĩ Trương Hồng, Viện trưởng Viện Khoa học Kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên mbra tâm ôp mpeh ăp kỹ thuật mât chăm tơm tiêu lôch klêh play.

            Ơi tiến sĩ, mhâm may uănh năl mpeh dơh ue\h trôk nar klêh tiêu năm aơ mêh?

            Tiến sỹ Trương Hồng: Uănh năl mpeh trôk nar, bol ma âk nău rgâl bah trôk nar yơn đah tiêu năm aơ he saơ du\t dơh ue\h. kônh wa klêh di tâm rnôk trôk nar sơh kro, ih chraih dơh ue\h đo\ng jêng đăp mpăn săk kah ue\h play tiêu. Lơn lah, trôk nar dja kơl bah ir âm o an play tiêu lôch klêh, yor lah he ih tâm bri m[u\t dơh geh âm o yor kơt nê| he do\ng trong ih pâr hoá học gay bah âm o yơn năm aơ klêh trôk nar dơh ue\h.

            Lôch klêh, tơm tiêu way mâp du đêt ntil bu tuh n’hanh mhâm trong lơh bah mêh hơi tiến sĩ?

            Tiến sỹ Trương Hồng: Đah du đêt ntil bu chuh sa lôch klêh ri kônh wa ân uănh khlay. Bôk năp lah bu tuh kro lha. Bol ma rnoh bu tuh mô ho\ jru yơn kônh wa ân njrăng gay mât uănh ue\h. Lơn lah lôch klêh ân njrăng rđiăt tuh reh tơm tiêu. Aơ lah ntil bu tuh lơh khuch du\t hô lah mô ngăch ban saơ. Lah kônh wa saơ tơm tiêu mô hao jêng ri phik uănh reh păng d^l, uănh n’gu tơm păng nklăp 5- 10cm [ah đah măt neh lah geh rđiăt he ban saơ d^l n’hanh do\ng dak si gay njrăng n’gang.

            Ơ, năm aơ âk [on lan an g^t ta tơm tiêu bah khân păng ntoh mbr^ng sêt gu\r, ndơ lơh d^ng kơt nê| mêh hơi tiến sỹ?

            Tiến sỹ Trương Hồng: Nău nê ntoh mha êng rđ^l đah nău way geh ăp năm. Nău way ăp năm mbr^ng sêt gu\r way ntoh tâm kêng du\t khay mih. Yor le\ rngôch ăp ntil mbr^ng sêt dơn ntoh tâm rnôk trôk nar geh l’^t mbe\ dơm. Yơn năm aơ nklăp tă bah nău rgâl trôk nar jêng mbr^ng sêt guh ntoh luh âk lơn. Aơ lah nkô| nău kônh wa njrăng tâm rnôk mât chăm. Yơn lah mô di ntoh mbr^ng sêt gu\r he puh d^l ôh ma nău khlay lơn lah he năl dơi păng ta rnoh dah jru hô, ân tât puh lah mô, yor rnôk puh kơt nê| he mbra hao rnoh khlay prăk, tâl bar, djơh ôm ntu\k gu\ rêh, khuch tât n’hâm soan bah he.

            Ơ, yor ntoh bu tuh ndal jêng âk nu^h tăm tơm tiêu du\t rvê n’hanh do\ng du\t âk dak si puh. Ndr^ tiến sĩ moh geh nău njrăng đă an kônh wa mêh?

            Tiến sỹ Trương Hồng: nkô| nău lah mhâm [ư do\ng dak si gay geh nău tam. Nău tam ta aơ lah ns^t geh wa\ng sa, rêh jêng kon nu^h n’hanh neh ntu ntu\k gu\ rêh. Kônh wa njrăng uănh du\t khlay lah do\ng trong nkra kỹ thuật rgum, jêng lah mât chăm mir tiêu ue\h, tơm jêng dăng ri păng mbra cho\l dơi đah du đêt tu ndru\ng chuh sa. Tâl 2 đo\ng lah, he way hăn chop uănh rnôk ban saơ ơm, he mbra puh n’gang n’hanh do\ng dak si t^ng nău way 4 di. Mô kâp puh dak si rnoh âk, ma he puh di rnoh, di rnôk ri mbra geh du\t tam.

            Ơi tiến sĩ, lôch klêh ri nkô| nău kônh wa du\t uănh khlay lah kơi ntop poh ndơ sa mhâm [ư an tâm di. Ndr^ tiến sĩ moh ndơ njrăng đă đah kônh wa mêh?

            Tiến sỹ Trương Hồng: Gay kơl tơm tiêu hao jêng ue\h lôch rnôk klêh kônh wa njrăng ân do\ng ăp ntil phân đạm âk, lân âk, kali đêt ho\. Nău kơi ntop poh dja kônh wa ân nkre đah to\ dak. Rnôk he poh phân ma trong to\ mpêt nkrem dak mbra [ư hu\ch dơi rnoh âk phân poh 30- 40% rđ^l đah nău way. Nău khlay lah tơm tiêu sa dah âk rnoh phân poh  mô di lah he poh dah âk rnoh phân. Nău way t^ng nău njrăng đă ri lah mir tiêu bah he geh bah 5- 6 tấn he poh nklăp 8 tạ tât 9 tạ urê, nt^t lah kơt nê|, nê lah trong poh t^ng kơt nău way ơm. Hôm lah poh ma trong to\ dak he dơn poh nklăp 500kg dơm. Yor poh ma trong to\ tâm n’gu tơm ri rnoh l’^t mbe\ bah tơm tiêu dơi mât du\t ue\h yor kơt nê| tơm mbra sa phân poh ue\h lơn, ns^t tay nău dơi tam lơn.

            Ơ, dăn lah ue\h Tiến sĩ.

Nu^h nchih rblang: Điểu Thân n’hanh Thị Đoắt