VOV4.M’nông: A[aơ, âk mir bơ ta ăp n’gor Tây Nguyên dôl lăp tâm khay klêh bơ. Năm aơ, nu^h tăm bơ du\t rhơn nđơr yor tơm bơ ju\r geh play rnoh khlay hao. Ta xã Ea Tar, nkuâl Cư M’gar, n’gor Dak Lak, âk mir cà phê tăm rlu\ tơm bơ le\ an ns^t nău geh âk đah ăp tơm mbra tât jât rkeh prăk.

            Mir cà phê hvi 1,2ha bah rnăk wa Vũ Thị Nữ, ta buôn Kđók, ta xã Ea Tar, nkuâl Cư M’gar, n’gor Dak Lak nđ^r jêng ue\h ta nâm n’hâm tơm bơ, tơm sầu riêng nku\m n’hâm. Khay klêh cà phê mhe aơ, mir cà phê dja geh 3,5 tấn rnglăy, rnoh khlay nklăp 150 rkeh prăk. Lôch nê, rnăk wa Nữ klêh bơi 20 tấn sầu riêng, ns^t geh bơi 800 rkeh prăk. Hôm a[aơ, ta neh mir dja đo\ng, 40 tơm bơ tăm rlu\ dôl an ns^t geh 400 rkeh prăk đo\ng. Ndr^, ta neh hvi 1,2ha, 3 ntil tơm tăm le\ an geh nklăp 1 rmen 350 rkeh prăk. Wa Nữ an g^t, mô ho\ tât nar klêh, nu^h hăn rvăt le\ lăp tât mir dăn rvăt bơ n’hanh păng nơm klêh êng:

            Tâm mir 1 héc 2, gâp tăm rlu\ 40 tơm bơ, Tơm bơ geh rnoh khlay nku\m n’hâm, tơm bơ mô kâp ntuh kơl âk yơn geh tơm wa\ng sa du\t âk, nt^t kơt 1 tơm bơ rnăk gâp geh rnoh khlay tăch tât 10 rkeh prăk. Mô dơn nê rnoh khlay bơ a[aơ dôl hao…”

            Rnăk wa Phạm Văn Hải, ta thôn 2, xã Ea Tar, nkuâl Cư M’gar dôl klêh 25 tơm bơ tăm rlu\ tâm 7 sào cà phê. Ăp play bơ Boot têh ue\h, ntô l^t, săk êr, kah bah rnăk wa Hải dôl bu dăn rvăt du\t hô lam mir. Wa Phạm Văn Hải an g^t, năm 2008, rnôk tăm tơm nching sial n’hanh tơm nku\m n’hâm an cà phê, păng le\ hăn tât Viện khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên gay sơch ntil bơ đăp mpăn jêng ue\h s^t tăm. Tât a[aơ, mir cà phê le\ geh tơm nku\m n’hâm, mât rnoh l’^t neh n’hanh đăp mpăn săk geh âk. Hôm tơm bơ ri ăp năm geh tay tơm wa\ng sa rlău 150 rkeh prăk, mô dơn nê ns^t geh wa\ng sa hôm âk rlău cà phê đo\ng. wa Phạm Văn Hải lah:

            “Tơm bơ geh nău tam mât dak, nđik neh, đăp mpăn ue\h jêng neh. Tâm nău ngăn, ăp năm ns^t geh bah tơm bơ an rnăk mpôl hên du\t ue\h. Nt^t kơt a[aơ tơm bơ geh rnoh khlay ri rnoh khlay rlău 10 rbăn prăk 1kg đăp mpăn ns^t geh an rnăk wâl đo\ng…”

            Ta xã Ea Tar, nkuâl Cư M’gar, kơt lah tâm mir cà phê bah ăp rnăk tăm rlu\ tơm bơ da dê. Geh rnăk dơn tăm 5 tơm tâm mir cà phê kơt rnăk wa Hoàng Xuân Vinh, ta thôn 2, xã Ea Tar khay dja an ns^t geh nklăp 60 rkeh prăk. Wa Hoàng Xuân Vinh an g^t, jo\ jo\ tơm bơ geh ntưp du đêt ntil bu tuh yơn mô hô. Rnôk tăm hvi, kônh wa ân dơi mbơh nti nău g^t ăp to\ng gay der bah khuch khat lah geh tu ndru\ng chuh sa. Wa Hoàng Xuân Vinh lah:

            “Gâp geh rlău 3 sào neh, lơn âk lah cà phê, tiêu, bơ ri a[aơ geh 5 tơm bơ. 1 tơm bơ an geh play âk đo\ng. lor bôk năp tơm bơ nku\m n’hâm an tơm du\t ue\h, tâl 2 tâm rđ^l mpeh nău geh wa\ng sa du\t âk, êng ăp tơm ăp năm mpôl hên tăch geh ntơm bah 10- 13 rkeh prăk da dê. Tơm tăm ntơm bah năm 1985, a[aơ mô ho\ saơ geh play ru\ng đêt. Ăp năm geh đo\ng yơn du rnoh đêt tơm geh bêk play, play tâm ban kơt geh bu chuh, geh rsap, uănh kơt ndơ nê jăng dơm mô dơi sa…”

            Tơm bơ dôl ju\r geh play, geh rnoh khlay, yơn ta âk ntu\k tâm n’gor Dak Lak dôl geh trong r[o\ng tăm âk ir tơm bơ, [ư jêng geh rmeh bưm play, rnoh khlay ju\r thuk tâm let năp aơ tay. Jêng đah tơm bơ mô lah ăp ntil tơm tăm n’hanh ndơ tuch tăm lah nsum, bah meng nău dăp rgum tâm di, ân geh trong mât uănh dăp rgum, joi ntu\k tăch, gay hun hao jo\ jong./.

 Ăp nău bu tuh way mâp ta tơm bơ n’hanh trong njrăng săm

            Bơ tâm ban kơt ăp ntil tơm sa play êng đo\ng, tâm rnôk tăm n’hanh mât, tơm bơ mô dơi der geh nău bu tuh way mâp [ư an bơ  khuch nmô lah mô ueh. Kỹ sư La Thị Vân Anh, nai dak si bâh ntu\k kan mât chăm tơm tăm-ntu\k kan tuch tăm mât rong n’hanh mât tơm tăm nkuăl Cư M’gar, n’gor Daklak mbra mbơh đah kônh wa mpeh ăp nău bu tuh way geh ta tơm bơ n’hanh nău njrăng săm.

            Ôp: Ơi kỹ sư Vân Anh, t^ng nău ua\nh năl r^ yan aơ geh du đê| tơm bơ play geh gu\h, săk bơ brâp n’hanh ngăch ôm play. Kônh wa u\ch ôp aơ lah mơh nău bu tuh n’hanh mhâm njrăng săm.

            Kỹ sư Vân Anh: Đah tơm bơ geh bu tuh âk kô| guh, brâh ta săk n’hanh ngăch ôm play r^ aơ lah nău bu tuh jui sa. Jui chuh sa djrôp âk tâm rnôk tơm hun hao  mô êng lah ta rnôk tơm luh kao. Tuh ta nkur [ư nkur kro, nkur nse, [ư an ăp nkur ne\ jêng rku\m, ta play mbra geh chuh jêng khap, ndrel đah sêt tuh mbra [ư ôm play. Ntrong njrăng săm he an koh n’g^ng, jăng lơi, muih ueh aih ăp ntu\k văr ne\ gay ma ndơ bu jôp mô hôm geh ntu\k gu\ nde. Tal 2, he an geh hăn chop ua\nh mir [a [ơ gay ma ngăch saơ n’hanh ngăch săm. Mpeh dak si hoá học, mbra dơi do\ng ăp ntil dak si nkh^t ndru\ng dơi lăp tâm trôm gay ma njrăng săm đah ndơ bu jôp

          Ôp: Du đê| tơm bơ geh nău bu tuh êr n’ha, n’ha srang n’hanh geh tơm hoa\nh kh^t, play jê| n’hanh nău âk huch đah ntơm nơh, tăng lah geh ôm reh. Dăn  kĩ sư an g^t na nê| lơn mpeh ntil bu tuh  aơ n’hanh trong njrăng săm?

            Kỹ sư Vân Anh: A[aơ du đê| tơm bơ geh bu tuh êr n’ha, srang n’g^ng, mbra geh kh^t r^ mbra geh âk nkô| nău. Êr n’ha mbra lah yor nău mpeh ndơ sa an tơm, srang n’ha jêng kh^t mbra lah yor sêt Phytophthora. Lah geh bu tuh mbring ta tơm mbra kh^t le\ n’g^ng, lah geh ta tơm kh^t le\ tơm, lah geh ta reh r^ mbra kh^t le\ tơm. Ăp ntrong njrăng săm nău bu tuh aơ ta tơm bơ r^ he an geh săch ntil ueh, n’hanh [ư ueh lor ntil ê lor njôt tăm. Tal 2, he an geh puh dak si ăp tơ\, du năm bâh 2 tât 3 tơ\. Ntrong kan mât njrăng r^ an geh do\ng dak si Ridomil Gold,  dak si Aliette. Lah mô geh dak si he mbra mô tăm tơm bơ jru ir ma an geh rrdu\ng ta ba dâng gay ma an geh trong luh dak ueh n’hanh puh dak si ăp khay. Rnôk tăm tơm bơ an geh tăm ba lơ, n’hanh bun tơm gay ma tơm bah nkân dak, yor rnôk nkân dak mbra geh luh sêt Phytophthora. Lah geh saơ ta tơm ôm r^ koar kloh ntu\k geh ôm ne\ n’hanh mh^ng Sufaat đồng mô lah Ridomil kât gay ma mhing ta ne\. đah ăp tơm geh kh^t r^ he kuih jăng bah ntưp trêng tât tơm êng.

            Ôp: Dăn kĩ sư nt^m kĩ thuật tăm, mât tơm bơ an ueh jêng lah geh tăm tâm breh ta tơm cà phê?

            Kĩ sư Vân Anh :Nt^m nău tăm bơ tâm breh đah tơm cà phê r^ geh ăp nău an geh nchrăp lah săch neh, poh phân, kĩ thuật tăm, nău âk mbâl n’hanh nău tâm [ah tăm, tal 2 lah njrăng nău bu tuh. Năp lor lah săch neh; tơm bơ geh tăm ta âk ntu\k, yơn tâm di ngăn đah nkual neh gur bazan ta Tây Nguyên, neh an luh dak ueh, yor tơm bơ mô u\ch geh dak băm.mpeh . mpeh đah khay tăm; he mbra dơi tăm ta bôk khay mih, khay 5 tât khay 7, lah rnôk tâm di gay ma tăm. Mpeh nău tâm [ah, đah tăm tâm breh ta tơm cà phê, tâm [ah bâh 9-12m. râng  geh 1 ha tăm klâp ma 100 tơm tăm tâm breh ta mir cà phê. Mpeh ntil bơ: a[aơ, bơ geh  [on lan săch tăm âk kơt bơ Boot, bơ Sap…nău geh n’hanh nău ueh bâh ăp ntil bơ aơ ueh, [ô kah, rbưn, an nău geh âk, dơi tâm rdâng đah nău bu tuh. Mpeh kĩ thuật tăm bơ r^ tăm: 60x60cm, n’hanh poh ntop tay du đê| ăch ndrôk, phân , vôi, ntop vi sinh. Mpeh nău mât chăm, jik pih, koh n’g^ng, [ư mbah an tơm bơ, njrăng nău bu tuh. Njrăng bu tuh ta tơm bơ kơt ôm reh yor sêt Phythopthora, nău bu tuh rđiăt chuh n’g^ng, ôm reh, ôm tơm yor sêt, n’hanh du đê| ntil tu klôn n’ha, jui măch. Đah nău bu tuh thán thư, ôm tơm r^ do\ng dak si Ridomil, dak si gốc đồng.

            Ôp: Ơ, dăn lah ueh kĩ sư

Nu^h nchih rblang:Thị Đoắt- Điểu Thân