VOV4.M’nông: A[aơ, ta ăp mir cà phê ta nkual [on têh Pleiku, n’gor Gia Lai, rđiăt dôl ntoh luh du\t ngăch. Ntil ndơ dja krêp n’hanh chuh rhôp dak ta tơm, n’ging n’hanh play cà phê, [ư tơm tâm mir jêng brêt rgay, mô hao jêng, mô dơi n’hôr, mô dơn nê [ư ru\ng play nse, [ư săk geh play hu\ch âk.

Yuh Nguyễn Thị Bẩy, ta trong Phù Đổng, nkual [on têh Pleiku dôl rvoah rvăch joi trong nkh^t rđiăt tâm mir cà phê 1,5ha bah he. Yuh Bẩy an g^t, bôk khay mih, rđiăt hao rơ\ ngăch, ta lha, ta n’ging n’hanh ta tơm cà phê njêng ăp krăp nđôch. Krăp nđôch dja mô dơn nking kol trong hao n’hôr bah mir tơm, ma hôm rhôp dak [ư play mô dơi mât n’hanh ru\ng play nse đo\ng. năm e nơh, tă bah mbrơi puh dak si rđiăt, ma 1/3 rnoh âk play tâm mir bah rnăk yuh Bẩy geh ru\ng [ư mir tơm mô ju\r geh. Năm aơ, rhuăt nău tă ơm g^t kan bah yuh Bẩy puh rđiăt bah bôk khay mih. Yơn lah, le\ 2 tơ\ puh dak si geh dak mih rchoh kloh le\ da dê. Yuh Bẩy rvê:

“Păng chuh rhôp dak tâm trôm tơm, [ư nkong lha n’hanh play ru\ng le\. Lơn lah khay mih dja, rđiăt ho\ lơh lah play mbra ru\ng, săk geh du\t đêt. Nău lơh bah rđiăt ân [ư ntơm bah bôk khay mih, lah an păng lăn lăp sa hôm ri roh dơm. Lah bri prăng ri nklăp 2 tât 3 nar rđiăt kh^t le\ rngôch. Lah mih, dak si hoch luh ri mô geh nău tam ơm”.

Tâm ban kơt rnăk yuh Bẩy đo\ng, a[aơ mir cà phê bah rnăk wa Lê Bá Thắng, ta trong Ung Văn Khiêm, phường Phù Đổng, nkual [on têh Pleiku dôl geh rđiăt rdôl lăp sa đo\ng. T^ng wa Thắng, bôk năp rđiăt geh ta ngoăy bar tơm, yor mô ngăch ban saơ jêng tâm khay mih, păng rêng lam tât âk tơm êng [a [a\ tâm mir. A[aơ, tâm mir cà phê bah wa Thắng, rđiăt ntoh du\t âk bah dâng lha, ntu\k măt nar mô dơi sol lăp. Nău dja [ư puh dak si rđiăt mâp âk jêr jo\t. wa Thắng an g^t:

“Bôk khay mih, tâm rgâl khay lah ho\ geh rđiăt hôm. Rnôk tơm ho\ geh rđiăt hôm, tơm nhop huănh ri ru\ng play nse jêh aơ tay. Păng khuch tât săk geh âk ngăn. Hôm nău săm bah, puh dak si rdâng lơh rđiăt ndr^ dơm yơn mô lăng geh nău tam ôh.”

T^ng ký sư Đặng Đình Sơn, mpeh Tập đoàn Lộc Trời, rđiăt way ndjôt ta săk he du dăp rsap jrêng du\t mbâl; le\ ma rđiăt têh n’hanh rđiăt nse ndrel rêh rgum du ntu\k jêng âk dăp tâm mpak lha chông nse nkong rku\m kao, rku\m play, jêng dak si njrăng n’gang si tăm du\t jêr tât. Nău dja jêng tât nău âk nu^h tơm mir ho\ du\t nsrôih puh dak si nkh^t rđiăt, yơn mô dơi geh nău tam kơt u\ch ro\ng.

Đah rđiăt, nău deh nse bah păng du\t ngăch. Ndr^ gay mât njrăng rđiăt, du\t ue\h, lôch rnôk klêh, kônh wa koh n’ging, nk^ch chông, ri he ơm saơ yơn n’ging geh rđiăt, he keh têl gay nkra bah. He mô puh lam hvi dơn puh ta du tơm nê dơm. Đah ăp mir lăn geh rđiăt jru hô, njêng ntu\k rgum bu tuh gay n’hao nău tam, he ân do\ng trong puh dak si hoá học. gay he mât njrăng rđiăt geh nău tam, lor rnôk puh dak si, he ân puh ma mboi dak dăng tâm ntu\k rgum bu tuh gay plôk đăt rsân rđiăt bah lơ, gay an dak si lăp tâm săk rđiăt gay ma nkh^t rđiăt geh nău tam.

Rđiăt păng ro\ lăp tâm mpak kao, play gu\ rêh n’hanh rơ\ jêng. Ndr^ gay ma nkh^t păng geh nău tam, rnôk puh he mbra m[âm so\ng mboi dak si tâm ăp rku\m kao, rku\m play, gay dak si lăp, păng mbra lăp jru gay nkh^t rđiăt ue\h lơn. Rnoh âk n’hanh rnôk puh an rđiăt.

Bah meng nău do\ng ăp trong nkh^t rđiăt, Tiến sĩ Phạm Công Trí Viện khoa học kỹ thuật Nông lâm nghiệp Tây Nguyên an lah, ăp nu^h tơm mir ân kơi ntop poh ndơ sa kah gay tơm cà phê hao jêng ue\h n’hanh n’hao dăng soan cho\l. Na nê|, tâm rnôk tơm dôl mât play kơt a[aơ, rnoh âk dak tâm lha ju\r đêt ri ndrel đah nău do\ng phân poh tơm đah rnoh âk ndơ sa kah tâm di, kônh wa ân nkre đah puh đah ăp ntil phân poh lha:

“Poh phân lah trong nkra n’glêh an têh tât săk geh cà phê n’hanh tiêu, lah trong nkra ma kônh wa [on lan roh hoach âk prăk kaih đo\ng. Geh rnôk trong nkra dja lah pêh bar tun, lah he poh di ri mir tơm hao jêng ue\h, jo\, mô di ri nău saơ mpơl ta năp măt. Kônh wa njrăng, a[aơ nkô| nău hữu cơ, rmu\ ôm, nkre đah vi sinh tâm rdil ân do\ng mir tơm ăp to\ng, an neh rgâl ue\h jêng, reh đăp mpăn, tâm rdil đah ăp nkô| nău bu ro\ sa reh, mbr^ng reh lah nău ma kônh wa du\t njrăng. Yor neh ue\h jêng, reh luh dăng ri nău nkoch mât chăm tơm mơ dơh ue\h ri săk geh wa\ng sa mơ đăp mpăn.

Nău tâl bar lah mpeh poh NPK, tâm bah ri aơ kônh wa way uănh khlay tât rnoh âk poh phân NPK lơn lah nău tâm ban nsum bah phân poh. Rnoh âk NPK lah du\t khlay yor păng lah đa lượng, yơn ăp trung vi lượng an cà phê rnôk dja lah du\t khlay. Lah kônh wa saơ lah he uănh  khlay tât NPK dơm ma chuêl kẽm, bo, magie, lưu huỳnh…, ri nău săk tơm n’hanh play mô ue\h. Mô to\ng ta cà phê ri nău ru\ng play âk. Jêng nkô| nău do\ng phân tâm di, ăp to\ng dak kah lah du\t n’hâm khlay. Rnôk do\ng phân poh n’gu tơm, ri kônh wa njrăng do\ng phân poh kao, lha, lơn lah tâm rnôk trôk nar djơh kơt dôl mih rgâl jêng nar, dôl nar rgâl ndal jêng duh. Mir tơm ho\ poh phân hữu cơ vi sinh ri păng mbra rgâl ue\h jêng neh, âk nău ue\h mpeh neh n’hanh reh. Yơn tâm rnôk rgâl ndal trôk nar mih, nar, he saơ tơm tăm a[aơ săk geh du\t âk,, jêng nău do\ng phân poh lha way do\ng, âk hữu cơ trung vi lượng ma lha lah trong nkra. Yơn lah njrăng mô nde âk ir n’hanh do\ng di nău njrăng đă ri mơ ns^t tay nău dơi tam le\ rngôch”.

Kônh wa n’hanh băl mpôl mhe tă djăt nău mbơh nti bah ăp kỹ sư, nu^h rnâng kan tuch tăm mpeh ăp trong nkra nkh^t rđăit tuh cà phê n’hanh n’hao dăng soan cho\l an mir cà phê. Nkô| way nkoch ndrel hăn [on lan kan lo\ mir tât ta aơ ho\ le\ jêh. Lah ue\h kônh wa n’hanh băl mpôl ho\ pơk djăt.

Nu^h nchih rblang: Điểu Thân