VOV4.Mnông: Ta n’gul khay 7, rnăk vâl wa Trần Thị Nhàn ta xã Quảng Phú, nkuăl Cư Mgar rvăt 2 tạ phân poh n’ha ta du ntu\k tăch ndơ ta ntu\k gay ma s^t poh an 1 ha cà phê jay nơm. Saơ ta dung lir nchih na nê| ntu\k [ư lah du cty têh ta nkuăl [on têh Hồ Chí Minh, nău mpo\ng kan ueh đah nău tam do\ng lah săm bah kroănh n’ha, êr n’ha, blak n’ha nse, an tơm têh jêng ueh, njrăng ru\ng play, ngăch hao jâk găr..jêng lah đăp mpăn rvăt. Yơn lah, lôch poh phân geh 5 nar r^ tơm cà phê mô hôm hun hao, êr n’ha, play nse ru\ng âk. Wa Nhàn an g^t, mir cà phê geh khuch khat âk mbra lah yor păng geh rvăt phân mô ueh jêng. Lah kơt năm ntơm nơh, nău geh mir cà phê bâh wa râng geh rlău 3 tấn/ha, r^ năm aơ mô g^t dơi geh n’gul rnoh ne\ đo\ng lah mô. Wa Nhàn ngơi.

“Bar pe tơ\ ba năp gâp phân poh ta ăp ntu\k kan têh ta nkuăl [on têh, yơn lah mhe nơh ta jay mô geh nu^h hăn rvăt, saơ geh nu^h rdeng phân tât ta jay tăch mbơh lah du\t ueh jêng d^ng gâp rvăt rlong poh. Yơn poh ta tơm kro n’hanh ru\ng âk play mô g^t mhâm [ư, klâp lah phân mô ueh”.

Bôl ma le\ geh âk nu^h [on lan geh rvăt phân rlăm poh an tơm tăm n’hanh geh nău tât mô ueh an tơm tăm, yơn lah nău kan tăch rgâl phân poh ta Daklak hôm nha du\t âk. Ăp năm, ăp cty tăch ta ntu\k tăch rgâl âk ntil  phân, ntil phân mhe, n’hanh mbơh tơih, mbơh n’hơ âk tât nu^h do\ng. ăp ntil phân geh mbơh n’hơ lah ntil du\t ueh ta ntu\k tăch rgâl, pă to\ng ăp vi lượng, khoáng chất an tơm hun hao n’hanh geh rnôk dơi njrăng đah nău bu tuh. Nău aơ dôl [ư an nu^h [on lan kơt lah wăk khan tâm nău w^ we\, mô g^t ntu\k ngăn ntu\k rlăm. Wa Đinh Xuân Thanh, ta thôn 3, xã Ea Kao, nkuăl [on têh Buôn Ma Thuột ngơi:

“Phân a[aơ nu^h [on lan du\t w^ we\. Phân aơ mbơh tơih du\t ueh, phân r^ mbơh n’hơ du\t ueh yơn nău ngăn geh ăp ntil phân mô geh đăp mpăn nău ueh jêng rnôk ma nu^h [on lan poh ta tơm tăm mô geh saơ ueh jêng. Mhe nơh, du đê| nu^h [on lan kan lo\ mir poh phân mô geh jêng yor ne\ tơm tăm kro, khuch le\ ngăn lah đah cà phê n’hanh tiu a[aơ mô g^t ntu\k ma ôp ua\nh tay, nu^h [on lan dơm tâm rdâng đah nău khuch khat ne”\.

T^ng nău mbơh bâh ntu\k kan mât ua\nh ntu\k tăch rgâl, lam n’gor Daklak a[aơ geh rlău 1.100 ntu\k tăch ndơ, rnăk vâl tăch phân poh, ntop an tâm di đah nău pah kan tuch tăm bâh nu^h [on lan. Yơn lah, tâm ba năp nơh, âk nu^h yor nău geh êng ma ndra [ư tih ăp nău ntru\nh bâh pháp luật mpeh nău tăch rlăm, [ư săm [u\t, ntô lir ndơ, nău ueh jêng ndơ..bâh nău aơ le\ kơl an ăp ntil phân poh rlăm geh tăch âk ta ntu\k tăch rgâl. Tâm rnôk ne\, ăp năm, ăp nău mbơh bâh ntu\k kan têh mpeh nău ua\nh nđôi, ngăch saơ n’hanh njrăng rmal ăp ntil ndơ phân poh tâm di mô lah mô tâm di mpeh nău mpo\ng ueh jêng kơt lah mô dơi geh mbơh kloh rjăp. Bâh ntrong kan mât ua\nh n’hanh rmal mô răng dăng, ê ho\ kloh rjăp le\ njêng ăp nău khoah têh gay ma ăp ntil ndơ phân poh rlăm aơ geh tăch âk ta ntu\k tăch rgâl. Nu^h [on lan u\ch ăp n’gâng kan têh an geh n’hao tay lơn nău kan ua\nh nđôi n’hanh njrăng răng dăng ăp ntu\k [ư nkra, tăch pă, tăch rgâl phân poh rlăm, mô ueh jêng, nkre lah, mbơh kloh rjăp tât đah rup, nău mbơh mpeh ăp ntil ndơ rlăm, mô ueh jêng ta ăp ntu\k kan ntoh rup, ntoh ngơi n’hanh tât ntu\k kan ba dâng gay ma nu^h [on lan g^t. wa Nguyễn Văn Hào, xã Ea Kênh, nkuăl Krông Pach dăn đă.

“ Bâh ntơm nơh le\ n’hao nău ua\nh nđôi yơn lah t^ng gâp m^n gay ma [ư kloh rjăp nău aơ an geh n’hao nău kan  ua\nh nđôi mpeh ntu\k [ư phân rlăm n’hanh geh ntrong rmal răng dăng, rmal âk lah mô nău tăch [ư phân rlăm mbra [ư khuch âk an nu^h [on lan kan lo\ mir, an ntu\k gu\ rêh, [ư khuch âk an n’gâng kan tuch tăm yor ăp ntil phân rlăm [ư an ndơ tuch tăm cà phê tiu bâh Việt Nam mô geh ueh. Tal 2 lah nău kan ntru\t nsôr tuch tăm ta ăp xã an geh n’hao nău kan mbơh tơih an [on lan kan lo\ mir g^t khoa học kĩ thuật der geh nău khuch tât tâm nău săch n’hanh do\ng phân poh”.

Yơn lah, ê lor ăp n’gâng kan ntu\k kan njrăng rdâng dơi nău [ư tăch phân poh mô ueh jêng tăch âk ta ntu\k tăch rgâl r^ mpeh đah nu^h [on lank an lo\ mir an geh n’hao nău mât njrăng, ua\nh joi na nê| nău mbơh mhe mpeh ăp ntil phân poh ê lor rvăt, an geh tât ăp ntu\k geh nău knơm gay ma rvăt ndơ, mô dơn u\ch ndơ thuk ma geh rvăt ndơ rlăm mô ueh jêng.

Phân poh an nkual Tây Nguyên ân n’hao âk kali, lân n’hanh khoáng chất

Ơi kônh wa n’hanh băl mpôl! Nău poh phân tâm di an tơm tăm ns^t tay nău geh âk kơt: N’hao kah ue\h ndơ tuch tăm; đăp mpăn n’hanh n’hao rnoh kah neh; n’hao nău geh an nu^h tuch tăm, mât njrăng ue\h neh ntu…yơn lah phâm poh an tâm di, lơn lah đah ntil neh guh tăm tơm jo\ năm ta Tây Nguyên? Phóng viên nkô| way nkoch geh tâm ôp đah Tiến sĩ Trình Công Tư, cán bộ ntu\k rgum gu\ m^n neh, phân poh n’hanh ntu\k gu\ rêh Tây Nguyên mpeh nkô| nău dja. Jă kônh wa n’hanh băl mpôl gu\ djăt:

Ơi wa! Phâm may saơ mpeh nău do\ng phân poh bah kônh wa kan lo\ mir a[aơ mêh?

            Rđ^l đah ntơm nơh ri nău do\ng phân poh bah kônh wa nkual Tây Nguyên a[aơ rgâl âk lơn. Lah ntơm nơh bu tuch tăm nsing tâm kah jêng êng neh ri mbrơi mbrơi [on lan g^t poh tay phân gay rlău ma pă an ndơ sa kah an tơm tăm hôm kơi ntop an kah jêng ue\h neh đo\ng. Yơn lah, yor du đêt nkô| nău đo\ng nt^t kơt yor nkô| nău tăch rgâl, nkô| nău n’hao săk geh âk ri geh rnôk kônh wa nchuăt t^ng rnoh âk phân poh ma mô njrăng tât tâm ban geh ăp dak kah. Đah si gle lah nsum n’hanh tơm tăm lah êng ri ăp dak kah geh nău khlay tơm. Nt^t kơt đạm geh nău tam hao jêng n’ging lha. Lân ri an hao jêng reh. Kalơ an hao têh play…mô lah ăp dak vi lượng geh nău tam an rnôk tâm lăp ndơ sa n’hanh [ư n’hao săk geh ndơ tuch tăm. Rlău ma nkô| nău rnoh âk poh kônh wa ân njrăng uănh khlay tâm ban âk geh mpeh dak kah.

            Ơ, hơi wa đah nău mha êng bah neh ntu Tây Nguyên lah nsum n’hanh Dak Lak lah êng ri phâm nău do\ng phân poh an tâm di mêh?

            Uănh nsum neh nkual Tây Nguyên, lơn lah neh guh pe dăp tâm di an le\ rngôch ăp ntil tơm tăm kơt: Cà phê, tiêu, cao su, tuh, mbo…Nkoch mpeh rnoh rnoh rmu\ ôm ri neh guh geh rnoh rmu\ ôm du\t âk, đạm âk oi đo\ng. Yơn lah, geh bar ndơ đa lượng khlay đah ăp tơm tăm so\k găr đo\ng kơt cà phê, tiêu ri nê lah Kali, yơn neh lu\ pe dăp du\t đêt kali, n’hanh Kali du\t dơh dak sor rchoh, jêng neh way mô to\ng dak kah dja. Tâl 2 lah lân, neh guh du\t âk lân yơn lơn âk tơm tăm mô dơi rhôp sa tă bah lân wa ta rnoh gu\ rtuăl du ntu\k. Jêng ân kơi ntop poh tay lân n’hanh ân geh trong nkra bah lân jêr lêk jêng lân dơh lêk an tơm. Yor kơt nê| lah he dơn njrăng tât đạm ma mô njrăng tât lân n’hanh kali mbra lah nău ka [ah. A[aơ t^ng trong r[o\ng bah kônh wa way do\ng phân tâm rlu\ NPK ơm geh, yơn lah rnoh âk geh bah păng way mô tâm di an le\ rngôch ăp ntil tơm tăm. Yor kơt nê| kônh wa ân poh phân êng du ntil. Rlău ma nê ndơ vi lượng du\t khlay đo\ng. ntơm nơh ăp dak vi lượng kơt kẽm, bo, đồng tâm neh mbra to\ng dơi yơn a[aơ nău săk geh hao âk, cà phê mô hôm 1,2 tấn đo\ng ôh ma ho\ 3,4 tấn mô dơn nê geh 5,6 tấn đo\ng, yor kơt nê| mô to\ng vi lượng nar lơn ma mpơl kloh n’hanh nău u\ch geh poh vi lượng lah du\t khlay an tơm tăm.

            Ơi wa rnôk dja ri nu^h tăm cà phê moh ndơ njrăng tât poh phân mêh?

            A[aơ lah n’gul khay mih hôm. Cà phê, tiêu lah 2 tơm tăm tơm bah Tây Nguyên play ntơm têh n’hanh ntơm lăp seh kranh jêng rnôk dja tơm du\t u\ch geh Kali gay đăp mpăn an play têh găr lay n’hanh chăt. Bôk khay mih he poh âk mpeh đạm gay hao jêng n’ging lha. Yơn rnôk dja gay an play săk lay kônh wa njrăng poh âk kali. Nkre ma kônh wa njrăng đo\ng tât ăp dak vi lượng gay n’hao tâm rgâl dak kah gay n’hao săk geh an ndơ tuch tăm.

            A[aơ geh du\t âk ntil phân poh đah âk nău ntơ, tâm ban kơt ue\h jêng phân êng ên, mô dơn nê geh le\ ma phân poh rlăm đo\ng. Ndr^ t^ng may nu^h [on lan ân moh ndơ njrăng rnôk sơch rvăt phân poh mât chăm an tơm tăm mêh?

            Gay ma g^t năl phân i ue\h jêng, phân i ngăn ngăn, phân i rlăm ri đah kônh wa du\t jêr năl. Kơp le\ ma nu^h way rnâng kan ân geh ăp jrô uănh năl du\t tâm di mơ dơi g^t. Yơn lah gay nkra dơi nkô| nău dja kônh wa ân sơch phân poh bah ăp săk ntơ ntoh lư têh. Tâl 2 lah rvăt bah ăp ntu\k tăch geh nsing nơm gay ma der bah tât rmoh rman. Lơn lah kônh wa ân njrăng mpeh bao ntô, lah ndơ ue\h jêng ri bao ntô l^t ue\h lơn n’hanh nsing nơm lơn.

            Dăn lah ue\h wa!

            Kônh wa n’hanh băl mpôl mhe tă djăt nkô| way nkoch “Ndrel hăn [on lan kan lo\ mir” tă bah Công ty phân poh Bình Điền kan nsum đah nhih pah kan Radio nău ngơi Việt Nam ta Tây Nguyên [ư./.

Nu^h rblang: Điểu Thân