VOV4.Mnông- T^ng âk nu^h way kan tuch tăm mbơh, kơl an ntuh kơl kan êng bâh nău kan tâm kơl kan nsum-kan êng lah du ntrong kan du\t săk rnglăy gay ma doh rklaih ăp nău jêr jo\t ma n’gâng kan tuch tăm dôl n’hanh mbra tâm rdâng. Đah nău kan lah ntu\k tơm bôk năp tâm nău kan ntru\t nsôr tuch tăm, ntu\k kan khuyến nông ngih dak le\ rdâk njêng n’hanh mbơh [ư nău nchrăp kan tâm kơl kan nsuk-kan êng tâm nău ntru\t nsôr tuch tăm. Tâm ne\, ua\nh khlăy tât rdâk njêng n’hanh [ư lôch nău way tâm kơl pah kan kan nsum-kan êng tâm nău ntru\t nsôr tuch tăm gay ma ơm ndơ\ lăp do\ng tâm nău ngăn. Nău nkoch bâh phóng viên nkô| way nkoch mpeh ăp săk rnglăy bâh bôk nău kan tâm kơl kan nsum-kan êng tâm n’gâng kan mât [ư cà phê dôl geh [ư ta Dak Lak.

Lôch rlău 7 năm tât râng nău kan tăm tay cà phê n’hanh pah kan mât tăm cà phê nâp nâl. Wa Trần Trọng Khánh, ta xã Cư Êbur, nkuăl [on têh Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak le\ geh saơ ăp nău ueh na nê| ma bôk nău kan ns^t tay. Na nê|, nău geh cà phê hao rlău n’gul, rnoh prăk pah kan hu\ch du gâl pe n’hanh rnoh khlăy tăch đăp mpăn bâh, khlay lơn ta ntu\k tăch rgâl bâh 1-3 rbăn prăk/kg. Wa Khánh an g^t, rnôk g^t bôk nău pah kan mât tăm cà phê nâp nâl geh [ư ta n’gor Dak Lak, wa le\ tât dăn râng n’hanh dơn tơm ntil gay ma tăm tay 2 ha cà phê ranh bâh rnăk vâl. Nkre lah, dơn geh ăp nău kơl mpeh kĩ thuật, nt^m mpeh nău mât chăm mir tơm t^ng di nău mpo\ng 4C.T^ng nău mpo\ng kan aơ, nu^h tăm cà phê mât đăp mpăn n’huch bah ir nău do\ng dak si puh tu ndru\ng gay ma mât ueh ntu\k gu\ rêh, nkre lah mât đăp mpăn nău pah kan ueh an nu^h tăm n’hanh mât chăm mir tơm. Wa Khánh lah na nê|:

Ê lor tăm tay r^ nău geh kanu\ng geh 1,5 tấn/ha r^ mpôl hên saơ lah mô geh săk rnglay n’hanh nău wa\ng sa mô dơi geh đo\ng. dơi g^t tât bôk nău kan tăm tay cà phê bâh chính phủ r^ mpôl hên [ư tăm tay n’hanh ndop [ư ueh mir tơm cà phê. Tât a[aơ cà phê bâh hên le\ geh 7 năm, nău geh a[aơ ta tơm cà phê le\ geh săk rnglăy âk, geh bâh 2-2,5 tấn/ha.

Tâm ban kơt wa Khánh, âk nu^h [on lan pah kan tăm cà phê êng ta Dak Lak le\ nănh tât râng tăm tay cà phê n’hanh pah kan cà phê nâp nâl. Bâh năm 2012, bôk nău kan tâm kơl kan nsum, kan êng “Ntru\t nsôr tuch tăm ndrel đah mir [ư rlong lor” ta tơm cà phê geh mbơh [ư ta 7 nkuăl tơm khlăy bâh n’gor. Nkô| mpo\ng kan bâh bôk nău kan lah rgum ăp rnăk [on lan pah kan tăm cà phê nchrah nchrai, njêng ăp rmôt kan [on lan kan lo\ mir gay ma kơl nti nău kan mbơh [ư ăp nău mhe mpeh kĩ thuật tâm nău tăm tay cà phê n’hanh nău mbơh mpeh ntu\k tăch rgâl, rdâk njêng ăp ntu\k mât tăm rlong, [ư pah kan nt^m nti an [on lan kan lo\ mir tâm rmôt ta ăp nău kan mbơh [ư t^ng trong “[on lan kan lo\ mir nti nău kan lo\ mir”, kơl n’hao ăp rmôt kan to\ng dăng hao jêng ăp ntu\k kan tâm kơl kan ndrel tâm rgop pah kan, tâm rgop ntu\k tăch rgâl “rvăt nsum, tăch nsum”. Tât năm 2017, bôk nău kan le\ njêng geh 63 rmôt nu^h [on lan kan lo\ mir, đah 3.262 rnăk tât râng ta le\ rnoh neh bơi tât 3.500 ha cà phê, njêng geh HTX Nguyên Trường Thịnh ta nkuăl Krông Păk, n’hanh HTX Quyết Tiến ta nkuăl Cư M’gar.

Wa Phạm Phú Ngọc, kruanh ndơn kan ntu\k kan Nestlé Việt Nam ta Tây Nguyên an g^t, Nestlé Việt Nam lah ntu\k kan hăn lor bôk năp tât râng ta nău pah kan nsum bâh năm 2010 tât a[aơ. Ua\nh saơ nău geh âk bâh bôk nău kan, âk năm ba năp Nestlé le\ mbơh [ư âk nău pah kan ndrel nsum êng ta âk n’gâng kan kơt lah cà phê, ca cao, chè, dak ngêt. Ngăn lah, đah n’gâng kan cà phê geh mbơh [ư tơm khlăy ta Dak Lak n’hanh ta nkual Tây Nguyên, bôk nău kan tâm kơl nsum êng le\ ns^t tay ăp nău geh ueh na nê|.

 Nău ngăn bôk nău tâm kơl nsum êng bâh mpôl hên r^ geh nău ueh du\t âk. Rnôk lăp ta bôk nău kan r^ mpôl hên le\ geh njêng du nău kan t^ng rnoh khlăy cà phê. Mpôl hên geh ndơ\ le\ rngôch ăp doanh nghiệp bâh Việt Nam tâm rnoh khlay cà phê lăp ta bôk nău kan êng ma mpôl hên ntơ lah bôk nău kan Nestcafe Plan, bôk nău kan njêng nău khlăy nsum, ne\ lah bu tât râng bôk nău kan r^ ăp nu^h geh dơn nău geh nsum. Rnôk ma ăp dak tât râng ta rnoh nău kan nsum r^ mbra geh pă nău dơn kan na nê| mô geh [ư t^ng w^ we\ tâm ndrôp n’hanh kơt ne\ mbra geh mpêt nkrem âk rnoh nău kan. N’hanh ngoăy tâm âk nău geh ueh ngăn ma Nestle geh dơn ne\ lah lôch rnôk ma nu^h [on lan tât râng ta bôk nău kan r^ bu geh [ư t^ng ăp nău ntru\nh mpeh nău pah kan mât tăm cà phê nâp nâl t^ng trong 3 nău mpeh nău wa\ng sa- rêh jêng-ntu\k gu\ rêh. Kêng du\t lah Nestlé geh dơn cà phê ueh kah gay ma ndơ\ lăp ta ngih máy tâm ban kơt tăch tât an ăp dak mô hôm geh nău jêr jo\t kơt ntơm nơh đo\ng.

T^ng nău mbơh bâh wa Ngô Nhân, Giám đốc ntu\k kan khuyến nông n’gor Dak Lak, bôk nău kan tâm kơl kan nsum-kan êng bôk nău kan leo [ư geh nkô| nău na nê| an nu^h [on lan kan lo\ mir, tâm kơl geh ăp nu^h [on lan kan lo mir tơm tâm nkual tât râng kan êng, mô geh tâm nchâp. Yor ne\, tâm let năp tay, an geh mât rbăy tay ăp ău kan pơk hvi bôk nău kan tâm kơl kan nsum-kan êng, ma na nê| lah bôk nău kan khuyến nông ndrel đah ăp mir kan lor an ăp nkual tơm âk cà phê ta n’gor Dak Lak tâm ban kơt mât tay nău ndâk nsơm ăp nău pah kan ta rmôt kruanh bâh [on lan kan lo\ mir. Ndrel đah ne\, ăp nău kan êng geh [ư kơt lah tơm sa play, tui ka an geh rnoh kan kơl an [on lan kan lo\ mir t^ng bôk nău tâm kơl kan nsum kan êng.

 Tâm ba năp nơh r^ đah nău dơi lah tơm cà phê lah ntil tơm tăm tơm mpôl hên le\ geh ăp nău tâm kơl đah ăp nu^h kan nsum kan êng. Gâp u\ch an lah đah ăp ntil ndơ kơt lah tiu, tơm sa play, tâm ntrong kan mât rong, ngăn lah ta trong kan mât rong tui ka, mât rong ka dak ngăn du\t u\ch geh nău kơl an bâh ăp ntu\k kan bah dih geh nău kơl tâm rgop gay ma hăn ndrel đah ntu\k kan gay ma kơl an [on lan kan lo\ mir dơi geh ăp nău kan gay ma pah kan ăp ntil ndơ geh nău khlăy kơl an nău rêh jêng.

Đah nău u\ch gay ntru\t nsôr tuch tăm jêng laih ti nthoi jong đah [on lan kan lo\ mir n’hanh doanh nghiệp, nkre rgâl mhe trong tât nău kan ntru\t nsôr tuch tăm tâm ban kơt rgop tâm rnôk rgâl mhe rêng kan ntru\t nsôr tuch tăm, mhe aơ, Ntu\k rgum ntru\t nsôr tuch tăm gưl neh dak ho\ [ư tâm nchră dak bah dih mpeh tâm boh bah dih tâm trôm tâm nău kan ntru\t nsôr tuch tăm ta nkual [on têh Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak. Ntơm bah rnôk tâm nchră dja ho\ kơl ăp ding ndơ\ luh ăp nău rgop na nê|, rgop tâm nău dơi ăp to\ng si [u\t nău way tâm boh bah dih tâm trôm tâm nău kan ntru\t nsôr tuch tăm, [ư rpaih ntu\k nsing tâm di gay Quốc hội uănh an do\ng Luật tâm boh bah dih tâm trôm ngih dak tâm let năp tay.

- Lor bôk năp, dăn lah ue\h PGS. TS Lê Quốc Thanh ho\ râng nar tâm ôp. Hơi wa, may mbra [ư kloh mpeh nkô| n’hanh rnoh tât kan bah trong tâm boh bah dih tâm trôm ngih dak?

PGS. TS Lê Quốc Thanh: He g^t kloh lah rêng kan ntru\t nsôr tuch tăm mât rong bah Việt Nam lah ngoăy tâm ăp rêng kan ma dơi Chính phủ du\t uănh khlay, Bộ Nông nghiệp du\t uănh khlay. N’hanh I ngăn tâm nău kan tuch tăm ri nău kan ntru\t nsôr tuch tăm Việt Nam kơt lah du nău ntơ lư ho\ rêh jo\ 30 năm aơ hôm n’hanh ho\ rgop tâm nău kan tuch tăm du\t kloh. N’hanh n’gâng kan tuch tăm bah he jêng kơt du n’gâng ndăl bah jâng wa\ng sa kơt a[aơ lah nău kan khlay rgop tâm nău kan tuch tăm du\t geh nău tam đo\ng. Tâm boh bah dih tâm trôm ngih dak lah rgum le\ tơm soan bah lam rêh jêng kon nu^h gay mât do\ng ntêr le\ săk geh bah rêng kan dja n’hanh lah he do\ng ntêr le\ mpôl kan dja ri tơm ndơ ma he ns^t tay an nău kan lah du\t têh. Jêng mhâm [ư trong kan tâm boh bah dih tâm trôm ngih dak dja tâm nău kan ntru\t nsôr tuch tăm mpôl hên sơch gay mhâm [ư gay ntru\t ntrôl n’hanh ndơ\ rêng kan ntru\t nsôr tuch tăm jêng du mpôl kan du trong du\t geh nău tam n’hanh ăp nu^h t^ng dăch đah ngăn ngăn geh nău kan tuch tăm.

N’hanh mpôl hên ndơ\ luh nău way kan gay nta trong dơh an ăp ding rnôk râng ndrel tâm pă nsum nău dơi kan, nău dơn kan, nău way kan n’hanh kêng du\t nu^h geh do\ng âk lah nu^h [on lan kan lo\ mir nơm. Mhâm [ư gay ma n’hao nău dơi kan tuch tăm n’hanh der bah ăp nău tât rmoh rman mô di ma geh kơt a[aơ he dôl mâp.

- Ơ, ndr^ ri nu^h I dơi râng tâm boh bah dih tâm trôm ngih dak dja mêh hơi wa?

PGS. TS Lê Quốc Thanh: Mpôl hên mô mpăng đêt nu^h tât râng n’hanh mpôl hên mô ndơ\ luh nău dăn đă, ma aơ lah nsing tâm nău way nsum. Păng tâm ban kơt du ntu\k pâl nsum, nu^h I geh nău u\ch, nu^h geh nău dơi, nu^h geh nău dơn kan, nu^h geh nău dơi do\ng n’hanh mpôl hên mbra lah nhih pah kan gay [ư ăp nău u\ch ro\ng, ăp nău u\ch geh, ăp ndơ kan na nê| bah le\ rngôch ăp nhih pah kan, mpôl kan u\ch ro\ng dơi râng ri mpôl hên g^t păng jêng du ndơ geh [ư na nê| n’hanh n’gle\ du\t lah ntơm bah nău kan tuch tăm, păng mbra tât nău kan tuch tăm mât rong du trong du\t ngăch, du\t glêh n’hanh du\t kloh rvah.

- Kơt may nkoch ri rnôk râng bôk nău kan nu^h geh do\ng du\t âka lah [on lan kan lo\ mir. Ndr^ ndơ geh na nê| bah khân păng lah moh ndơ mêh?

PGS. TS Lê Quốc Thanh: Nu^h [on lan mbra dơi geh rnôk khân păng tuch tăm mât rong ri ndơ geh [ư bah khân păng geh trong tăch luh. Nău du\t khlay a[aơ he dôl rgâl nău g^t êng bah nău kan tuch tăm. He rgâl bah du nău kan tuch tăm mât rong do\ng sa êng an he nơm, jêng du jâng wa\ng sa tăch rgâl ri nău du\t khlay bah jâng wa\ng sa tăch rgâl nê lah lor rnôk he tuch tăm mât rong he ân g^t lah ndơ geh [ư bah he mbra ta ah ntu\k gu\ ta ntu\k tăch rgâl, mô dơn nê ma hôm lah moh ta ndrơng an pla n’hơ, moh siêu thị đah moh rnoh di? Đah moh rnoh săk kah kloh ue\h? Ri mô hôm geh nu^h êng [a [a\ lah rêng kan ntru\t nsôr tuch tăm mât rong dơm dơi kơl [on lan kan lo\ mir, nu^h [on lan gay [ư nău u\ch ro\ng bah he jêng ngăn ngăn ma ndơ geh [ư luh du trong du\t ngăch.

N’hanh kơl nê| băl tâm boh dja lah tơm soan gay an lam rêng kan ntru\t nsôr tuch tăm t^ng [ư nău kan nê. Bu geh tơm soan, bu geh công nghệ yơn mpôl hên geh rêng mpôl, mpôl hên geh kon nu^h du\t dăch dêh đah [on lan gay mhâm [ư gay [ư ăp nău u\ch ro\ng bah nu^h [on lan kan lo\ mir yơn mât do\ng dơi tơm ndơ êng [a [a\, jêng ngăn ngăn tâm ndơ geh [ư luh.

- Ơ hơi wa. Ndr^ a[aơ, nău an [ư tâm boh bah dih tâm trôm ngih dak mâp moh ndơ jêr jo\t n’hanh dơh ue\h mêh?

PGS. TS Lê Quốc Thanh: A[aơ ri gâp m^n lah nău dơh ue\h n’hanh jêr jo\t ri păng hăn ndrel bar ding da dê. Geh ndơ mpeh nău dja ntil dja ri dơh. Yơn lah he ân nkre [ư, nkre rgâl di. Aơ lah nău way mô dơi njêng nău way gơ\ ma he nsing tâm trôm pháp luật gay njêng luh trong soih aih tâm di bôk tơm nê ri he rdâk njêng an ăp nkô| na nê|, tâm di đah t^ng nkô| nău, t^ng way du ntil ndơ tuch tăm n’hanh t^ng ăp nkô| na nê|.

Jêng tâm rnôk dja ri đah dơh soih n’hanh jêr jo\t ri mpôl hên ho\ uănh saơ a[aơ rnoh nsing nơm nsum mhâm [ư, rnoh lăp kan bah t^ng mpôl kan, ăp nu^h mhâm [ư. Yơn mpôl hên u\ch ro\ng lah lah he g^t tâm pă, lah he g^t ndơ\ nău dơi, nău geh nu^h [on lan dâk lor bôk năp, bah nsum mpôl lor bôk năp ri nklăp he mbra geh dơi du nău way ăp to\ng lơn.

- Dăn lah ue\h PGS. TS Lê Quốc Thanh.

Nu^h nchih rblang: Điểu Thân