VOV4.Mnông: Ta năp ăp nău tât rgâl ndal bâh ntu\k tăch rgâl n’hanh rgâl trôk nar mih sial, âk [on lan kan lo\ mir ta  Dak Lak le\ nsrôih rgâl tơm tăm, tăm âk ntil tơm ta mir cà phê. Mô dơn ntop nău geh ma nău tăm nsum ăp ntil tơm sa play tâm mir cà phê le\ ntop n’hao nău dơi mât ueh an cà phê, bah ir geh nău tât bâh trôk nar mih sial.

Bơi tât 30 năm mât tăm cà phê, wa Mai Đình Phượng, ta thôn An Phú, xã Ea Drơng, nkuăl Cư Mgar, n’gor Dak Lak le\ geh âk nău tă g^t mpeh tăm n’hanh mât tơm càphê. Yơn lah,  ăp năm dăch aơ, yor rnoh cà phê ju\r thuk, tâm rnôk mir cà phê ăp nar lơ ma ranh, nău geh play mô âk. Gay ma rgâl ueh an nău geh, wa Phượng le\ săch ndop [ư mhe du đê| rnoh neh cà phê, nkre lah tăm tâm breh âk ntil tơm tăm êng. Wa Mai Đình Phượng an g^t, nău tăm tâm breh le\ kơl n’hao nău geh. Nkre lah, prăk ntuh mât n’hanh nar mât chăm cà phê mô ir hoach yor mô ir to\ n’hanh rnoh phân poh mô ir hoach yơn naư geh cà phê hôm nha đăp mpăn 2,5-3 tấn rnglăy/ha. Nău aơ jêng tâm di lơn tâm nău rnoh cà phê dôl ju\r thuk a[aơ.

Bâh ntơm geh tăm tâm breh tơm sầu riêng, tiêu, bơ r^ săk rnglăy âk lơn. Yor tăm ăp ntil du đê| r^ săk rnglăy âk lơn lah tơm êng du ntil cà phê r^ thuk ngăn jêng mô geh âk, tăm nsum geh âk ndơ do\ng.

Tâm ban kơt wa Phượng, rnăk vâl wa Dương Văn Thao, ta [on Ê Chăm, nkuăl têh Buôn Trấp, nkuăl Krông Ana le\ tăm tâm breh âk ntil tơm tâm mir cà phê. Bâh ne\, ăp năm dăch aơ, bôl ma rnoh geh bâh tơm tăm ngăn lah cà phê le\ ju\r thuk yor rnoh cà phê ju\r, yơn ăp tơm tăm tâm breh kơt lah sầu riêng, bơ le\ an nău geh n’hanh tăch đah rnoh du\t khlăy jêng le\ nău geh bâh rnăk wa hôm nha mât đăp mpăn ta rnoh 300-400 rkeh prăk ăp năm.

“Bar pe năm dăch aơ rnoh cà phê, tiêu ta Tây Nguyên mô khlăy. Gâp geh 4ha cà phê r^ gâp le\ rgâl jêng du đê| tơm tăm êng, tăm tâm breh tay tơm sa play n’hanh tiêu gay ma mhâm [ư an geh nău geh ueh ma mô n’huch nău geh tâm mir, nt^t  lah tơm aơ mô geh r^ tơm êng geh, jêng lah tăm tơm sa play geh đăp mpăn lơn”

T^ng rnoh kơp bâh ntu\k kan tuch tăm mât rong n’hanh hun hao [on lan n’gor Dak Lak, n’gor a[aơ geh rlău 200 rbăn ha cà phê, tâm ne\ rnoh neh tăm tâm breh geh klâp ma 20%, rgum ta ăp nkuăl Cư Mgar, Krông Păch, nkuăl têh Buôn Hồ, nkuăl [on têh Buôn Ma Thuột,. tăm nsum tơm sa play ta mir cà phê lah ntrong kan geh âk [on lan kan lo\ mir ta Dak Lăk săch, ngăn lah ăp ntil tơm sầu riêng, bơ, tiu, măc ca n’hanh muồng krăk [ư jro\ng tiu. Mô dơn rgâl n’hao nău geh, ăp ntil tơm tăm nsum geh tơm prêh, tơm si jêng lah geh âk nău nku\m n’hâm, nching sial đah mir cà phê. Aơ lah ntrong kan kĩ thuật nkre ns^t tay săk rnglăy wa\ng sa nkre ns^t tay ueh an ntu\k rêh jêng.

     Kơt mpôl hên mhe nkoch, tăm âk ntil tơm tâm rlu\ tâm mir cà phê lah trong r[o\ng dôl dơi ntru\t nsôr n’hanh geh âk [on lan kan lo\ mir ta Tây Nguyên sơch. Gay kơl kônh wa n’hanh băl mpôl g^t kloh lơn mpeh trong r[o\ng dja, nthoi tay bah kơi aơ, Tiến sĩ Phạm Công Trí, Groi kruanh Bộ môn rêng kan tuch tăm mât rong, Viện Khoa học Kỹ thuật Nông lâm nghiệp Tây Nguyên rblang ăp to\ng na nê| lơn mpeh trong leo [ư dja.

            Ơi Tiến sĩ Phạm Công Trí, mhâm lah nău tăm âk ntil tơm ta mir cà phê mêh? Tăm âk ntil ri moh geh nău tam an mir tơm mêh?

            Tiến sĩ Phạm Công Trí: He saơ lah nău kan tuch tăm lah ngoăy tâm ăp nău kan geh âk rmoh rman n’hanh tât khuch du\t têh bah rgoh n’gơ rnoh khlay ntu\k tăch rgâl tâm ban kơt trôk nar lơh đo\ng. Yor kơt nê| nău m^n lah hăn joi ăp ntil tơm geh rnoh khlay lơn n’hanh sreh jăng lơi tơm tăm way ơm [ư jêng nău tâm rkhul tâm nău kan tuch tăm mât rong dôl geh du\t hô. Tơm cà phê, tơm tiêu  dôl tât khuch du\t hô bah rgoh n’gơ ntu\k tăch rgâl. Yơn lah, he saơ lah ăp nău tă ơm g^t kan ăp rnăk I sreh tăm tơm tăm way ơm gay n’glăp tăm du ntil tơm mhe ma khân păng mô ho\ way bên ri tât rnôk ho\ bưm ntu\k tăch rgâl khân păng geh tât khuch tay đo\ng.

            Jêng tâm bôk nău kan tuch tăm jo\ jong ri mpôl hên njrăng đă lah [on lan he ân tăm âk ntil tơm tâm di ta mir cà phê. Rgâl bah mir cà phê mô săk jêng âk jêng mir cà phê ue\h măt uănh, jêng lah he tăm âk ntil tơm tâm di lơn.

            Lah kônh wa rôk le\ cà phê, lơh le\ tơm tiêu rgâl tăm tơm sa play ri he mbra ns^t tay nău geh wa\ng sa âk, lah rnoh khlay tơm sa play hôm đăp mpăn. Lah tơm sa play nê ma rgoh n’gơ ri nu^h [on lan mbra du\t roh hoach.

            Nău mât mir cà phê, he rgâl du gâl neh, du gâl ntu\k, jêng ăp mir tơm sa play, păng mô dơn kơl an mir cà phê bah nu^h [on lan đăp mpăn lơn mpeh nău tâm [ăr, nu^h [on lan mbra mât chăm ue\h lơn. Tâm rup ue\h măt uănh he n’glăp tăm ăp tơm si prêh, păng mô dơn du ntil lah tơm sa play ma aơ lah du ntil tơm si prêh dăp bah lơ kơl nku\m n’hâm an tơm cà phê hao jêng đăp mpăn đah trôk nar, rgâl duh nđik. Đah bri duh dja mir cà phê mbra n’hao săk geh n’hanh hu\ch bah hoach dak to\ rđ^l đah tăm êng du ntil.

            - Ơ, rnôk tăm rlu\ kơt nê| ri nu^h tăm mbra mâp moh ndơ jêr jo\t rnôk mât chăm âk ntil tơm tăm ndrel du tơ\ mêh wa?

            Tiến sĩ Phạm Công Trí: Tơm sa play he tăm êng du ntil ri nu^h [on lan ân geh du kỹ thuật mât tăm du\t âk, mât chăm ndê ngăn. Hôm lah he tăm rlu\ tâm mir cà phê, ri nđik ue\h tâm ban ma hon êng. Nt^t kơt rnoh l’^t mbe\, ndơ sa kah, ăp ntil bu tuh bu sa păng đăp mpăn đo\ng. Jêng nu^h [on lan mbra đêt rmoh rman mpeh kỹ thuật mât tăm. N’hanh he saơ lah rnôk ma nu^h [on lan mât tay 90% tơm tăm way ơm nê lah cà phê ri mpeh nău ns^t geh wa\ng sa mô ir rvê, nău rvê an ndơ he mhe tăm [ư an ngăch sa ho\ bah oi đo\ng, kơt nê| nău tât rmoh rman đêt.

            Mpôl hên ntru\t nsôr [on lan he rgâl du gâl neh tuch tăm bah tơm cà phê jêng ăp mir tơm sa play êng [a [a\, jêng lah [ư jêng mir rup ue\h măt uănh n’hanh n’gu n’hâm bah hon pih bah dâng; [ư ăp trong mât chăm ue\h ri lôch he rgâl 1.100 tơm cà phê jêng nklăp 1.000 tơm cà phê ri săk geh cà phê nklăp 15 tât 20%. Yor đêt tât khuch bah duh trôk nar lơh, rmu\ ôm neh jêng ue\h, rnoh l’^t mbe\ neh tâm mir cà phê tâm ban lơn, nu^h [on lan mât chăm ue\h lơn. Ndr^ jêng lah bol he n’hu\ch đêt rnoh âk tơm cà phê ta mir yơn rnoh săk geh mô hu\ch. Mir cà phê hôm săk geh đo\ng yor hu\ch đêt rnoh ntuh kơl. Nkre 100 ntu\k tăm tơm dja he rgâl tăm tơm sa play t^ng rêng tâm di. Păng njêng luh ăp tơm sa play prêh bah lơ an săk geh ue\h âka kơt sầu riêng, bơ, măng cụt, play đu\r tố nữ, play đu\r thái. Păng ntuh kơl du\t đêt rđ^l đah he mbra tăm êng ma kỹ thuật mpeh mât uănh dak to\, mât uănh pih hon, mât uănh phân poh ta mir tơm sa play dja păng du\t dơh đo\ng. Yor nău tâm pêng neh mô ir geh lơh xơr hăch. Ndr^ kơl kônh wa ơm way bên đah nău tăm cà phê, rgâl [ư jêng tăm âk ntil ndơ tăm ma mô ir kol âk mpeh măt kỹ thuật.

            Tiến sĩ moh geh nău njrăng đă đah kônh wa mpeh trong mât chăm, mô lah tâm pă tăm rnôk t^ng trong âk ntil tơm dja mêh?

            Tiến sĩ Phạm Công Trí: Kônh wa njrăng lah rnôk he [ư tuch tăm nkre đah si gle nkre mô lah tăm tơm sa play nkre tâm mir cà phê lah he ân geh trong nchrăp du trong tâm di mô lah ôp ăp nu^h way kan tuch tăm, kơt bộ môn rêng kan tuch tăm mât rong mpôl hên mbra kơl kônh wa du rêng kan du\t geh nău tam, der bah [ư mir cà phê jêng du mir rêp xăr, âk ir tơm tăm rlu\ jêng mô ns^t săk geh wa\ng sa.

            Ma bôk nău kan dja lah kônh wa [ư jăp mpôl hên mbra njêng ăp ntu\k mir tăm rlu\ âk ntil; le\ rngôch ndơ geh [ư dơi tăch rgâl da dê t^ng trong r[o\ng ndơ geh [ư kloh ue\h GAP mô lah ndơ [ư mô do\ng phân dak si. Ndr^ nău geh âk lơn. He dôl njêng luh ăp rêng tuch tăm du\t nđik ue\h tâm ban ma bri. Nê lah tơm si geh, tơm cà phê geh, pih nku\m n’hâm geh; geh du\t âk ntil ndơ luh ndơ lăp du trong tâm ban mô dơn êng he tăm ăp ntil tơm si tâm mir cà phê. Lah kônh wa dơn saơ tơm sầu riêng rnoh khlay ma ntil tơm cà phê mô lah saơ tơm sầu riêng ma ntlơi tơm bơ ri he mbra lơh chrai nău tâm n’guăl pêng. Ndr^ he njrăng đă [on lan lah he dôl tăm rlu\ âk ntil tơm tăm nkre t^ng trong rup ue\h măt uănh mô di lah tăm rlu\ chroh du trong ngo dêl.

            - Ơ, dăn lah ue\h tiến sĩ mpeh ăp nău nkoch mhe nê.

Nu^h nchih rblang: Điểu Thân n’hanh Thị Đoắt