T^ng nchih rgum bah Phòng Nông nghiệp n’hanh Phát triển Nông thôn nkuâl Mang Yang, n’gor Gia Lai, tă bah rnoh khlay rtăk cao su ju\r thuk jêng [on lan ta nkuâl sreh jăng 204 ha cao su gay rgâl tăm ăp ntil tơm êng [a [a\ kơt cà phê, bu blang n’hanh bời lời…ăp ntu\k geh hvi neh tăm cao su geh sreh jăng âk lah thị trấn Kon Tầng, xã Kon Thụp, Lơ Pang n’hanh Ayun. Uỷ ban nhân dân nkuâl Mang Yang le\ geh săm[u\t njuăl mbơh njrăng lor mô dơi sreh jăng cao su, ân mât đăp mpăn mir gay kâp rnoh khlay plơ\ hao tay./.

Công ty cổ phần công nghệ sinh học Bri kao Đà Lạt ân gi\t, a[aơ công ty ê nkra tơm thuỷ tinh rong ntil ân Singapore. Aơ lah ntil tơm tăm ăp nglau ka, pă ôxi n’hanh [ư kloh ntu\k rong ka geh âk nu\ih u\ch ngăn. Nchrăp tâm le\ năm 2014, công ty mra tăch tât Singapore 12 rkeh tơm rong ntil n’hanh nuih u\ch rvăt mra lơn ma âk. Bol ma rnoh tơm thuỷ tinh rong ntil mô khlay yơn lah nu\ih rvăt âk, leo si\t ân nu\ih geh kan pah n’hanh prăk, nkre pơk mbơh nau ntoh lư ân nu\ih rong ntil tơm Đà Lạt./.

A[aơ ta nkuâl Dak Mil, n’gor Dak Nông geh 42 dak bât yơn dơn to\ng an nklăp 40% neh tăm ăp ntil tơm dơm. Tâm nê, đah ba lo\, lam nkuâl geh rlău 1037ha, yơn dơn geh nklăp 640ha neh dơi srih tăm 2 tơ\ dơm. Hôm nklăp 400ha tă bah mô geh tơm dak to\ jêng dơn geh srih tăm 1 tơ\ dơm, jêng nău săk geh mô âk. Đah nklăp 24.000ha tơm công nghiệp dôl tâm rnôk an geh play: kơt cà phê, tiêu, ca cao…ri rlău 50% neh mô geh tơm dak to\ đăp mpăn bah ăp dak bât gay tuch tăm săk jêng ue\h. Ta năp nău mhe nkoch bah lơ nê, Phòng Nông nghiệp n’hanh Phát triển Nông thôn nkuâl Dak Mil le\ nsrôih hăn tât ăp thôn, [on gay đă [on lan mô dơi tăm ăp ntil tơm công nghiệp u\ch geh âk tơm dak to\ kơt: tiêu, cà phê…ma ân rgâl tăm ăp ntil tơm êng [a [a\ do\ng đêt dak to\ kơt tơm sa play./.

Lam n’gor Lâm Đồng a[aơ geh bơi tât 500 ha tơm măc-ca rgum âk tâm ăp nkuăl Đơn Dương, Lâm Hà, Đức Trọng, Di Linh, Bảo Lâm n’hanh nkuăl [on têh Bảo Lộc. Yor aơ lah ntil tơm mhe tăm ri nu\ih [on lan ê gi\t nau rchăng bu tuh. N’gâng kan mât tơm tăm n’gor Lâm Đồng mhe aơ ho\ [ư nau mêt uănh đah ntil bu tuh klơ tơm măc ca n’hanh ntru\nh nau nti\m nti kônh wa [on lan nau njrăng n’gang. Ti\ng nê, gay njrăng n’gang ăp ntil bu tuh klơ tơm măc ca nu\ih [on lan gay săch ăp ntil dơi rdâng đah bu tuh, knu\ng do\ng ntil tơm to\ng nau dơi gay ma tăch, mô geh bu tuh, n’huch nau do\ng ăp ntil dak si hoá học gay ma mât ăp ntil ndơ rong ân tơm kơt lah trich, vil, ong, si\m, krah geng gong…/.

Lily lah ngoăy tâm ăp ntil kao koh n’ging ntơr ue\h, kao [ô kah, jo\ nhop huănh, geh âk nu^h [on lan u\ch ro\ng jêng rnoh khlay wa\ng sa âk. Ta dak he, kao lily le\ dơi tăm du\t jo\ yơn rgum lơn âk ta nkual [on têh Đà Lạt. Gay kơl kônh wa geh tay trong r[o\ng tăm ntil kao geh rnoh khlay wa\ng sa âk dja, nkô| trăch nar aơ mbra nkoch mbơh du đêt trong kan tăm kao lily wa\r năm ta nkual [on têh Đà Lạt, n’gor Lâm Đồng:

Dơn êng 3 sào kao lily dơi tăm tâm pleh t^ng trong r[o\ng ntu\k tât koh tăm tât ntu\k nê tâm jay bil, đah rnoh khlay r^ng geh 100 rbăn prăk/nchăp 5 n’ging, n’hâp le\ prăk do\ng kan, ri r^ng ăp pơh, rnăk wa Nguyễn Danh Long, ta khu phố Vạn Thành, phường 5, nkual [on têh Đà Lạt (Lâm Đồng) ns^t geh 16 rkeh prăk. Ăp nar mir kao lily bah rnăk wa Long an luh kao tăch an ăp nu^h way bên rvăt ta miền trung n’hanh ăp n’gor nkual [on têh mpeh bah dâng. Bol ma rnoh khlay ntu\k tăch rgâl geh rgoh n’gơ yơn nơm geh ntu\k tăch đăp mpăn jêng nha geh nău dơi tâm pah kan jan sa đo\ng.

Wa Long an g^t, kao lily ns^t tay nău geh du\t âk lah khay pă an kao tăch rnôk tết, lah kao ue\h ntop đah kao dang di rnôk mbra ns^t tay nău geh âk rlău 2 tơ\ le\ rngôch rnoh roh huach prăk do\ng ntuh kơl. Rlơ\ tay, lah kao dang mô di rnôk ri mbra roh ơm. Wa Nguyễn Danh Long lah:

He mô tăm lir lar ma tât ntu\k koh tăm tât ntu\k nê, djăt ma ăp pơh he tăm bah 1000 tât 2000 tơm, jêng lah ăp nar geh kao tăch wa\r năm. Rnoh khlay ri uănh t^ng ntu\k tăch, păng ơm geh rnoh khlay hôm, he u\ch khlay rlău 5000 jêr tăch đo\ng. He geh nu^h way bên hăn rvăt ri mơ geh sa lah mô ri roh dơm. Kơt ta aơ lah he njuăl hăn tât ăp n’gor miền trung, Tây Ninh, miền Tây, nkual [on têh Hồ Chí Minh, Nha Trang…ăp ntil, hăn du\t âk ntu\k, 6-7 ntu\k d^l. A[aơ dôl kâp khay tết, prăk tơm prăk ri du nchăp 60 rbăn hôm, lah he tăch 200 rbăn ri he nha hôm geh sa 140 rbăn/nchăp, lah păng dang ơm ri ntlơi le\ ma dang nkai ir ri roh dơm kh^t ngăn đo\ng”.

Lily dơi uănh lah ntil kao khlay, mpeh ntil ndơ gưl têh n’hanh an ns^t nău geh wa\ng sa âk. Le\ geh rnôk nu^h tăm kao lily ta nkual [on têh Đà Lạt r^ng geh bah 2 rmen tât 2 rmen n’gul prăk/ha. Yơn lah, a[aơ tơm ntil kao lily nha nsing tâm rvăt n’glăp bah Hà Lan n’hanh ân dăn rvăt lor du năm đo\ng, măt êng bum ntil kao lily ân mât prăp ue\h tâm kho nđik jêng nu^h [on lan nha mô ho\ dơi lor nchrăp êng tơm ntil.

T^ng wa Nguyễn Danh Long, nău tăm, mât chăm kao lily dơh đo\ng, rlău ma nău uănh năl na nê| tơm ntil đăp mpăn jêng ue\h, nău trôk nar năm khay tăm bah t^ng nkual ân rblang kloh đo\ng. lah đăp mpăn to\ng di ndơ dja, kao lily mbra hao jêng ue\h n’hanh hun hao du\t ue\h, đăp mpăn di rnôk ma he u\ch ro\ng:

Tết ri kâp njrăng 3 khay ma nar ngăn ri nklăp ntơm bah 80 tât 85 nar dơm, yor khay nê ri păng duh hôm tết ri păng nđik, nđik ri bum păng mbra jo\ luh hon neng lơn. Uănh nsum păng lah ntil ndơ dơh tăm, ân ntưm jal an n’hâm rnôk hôm jê|, rnôk păng luh mbôn kao hôm ri he plôk jal luh an tơm păng dăng tay. Yơn păng le\ geh bu tuh hôm ri mô dơi blău lơh. Khuch lơn âk lah ta bum, ma rnôk bum geh khuch ri bu trok tâm an he ăp to\ng na nê| đo\ng. Bah bum da dê mô di tăm bah neh”.

Mô dơn ta Đà Lạt, a[aơ trong tâm leo tăm kao lily gay pă an tăch tâm rnôk tết dơi rêng lam dak. Êng ta nkual [on têh Đà Lạt, a[aơ geh nklăp 30 rkeh n’ging kao lily dôl geh ăp rnăk n’hanh doanh nghiệp mât chăm gay pă an tăch rnôk tết nguyên đán năm aơ. T^ng nău ơm g^t kan bah âk rnăk [on lan, rlău ma nău mât chăm an kao jêng ue\h, nău du\t khlay lah phâm [ư an kao dang di nar tâm rnôk tết, geh kơt nê| mơ đăp mpăn ns^t geh wa\ng sa âk tâm nău tăm kao khlay dja./.

Ơi kônh wa n’hnah băl mpôl, gay gi\t n’hêl lơn ăp nau mbơh mpeh nau kan tuch tăm ntil ueh ko\ kơt lah nau tăm ân geh săk rnglay văng sa âk ngăn ân tơm Lyly, Phóng viên Rađiô Việt Nam ho\ geh nau tâm nchră đah wa Nguyễn Thị Mỹ Hạnh, Kỹ sư nông nghiệp, Giám đốc ntu\k kan tuch tăm nkuăl [on têh Đà Lạt mpeh nau săk rnglay bah nau tăm kao lyly tâm nkual [on têh Đà Lạt tâm rơh rlau aơ, wa Hạnh ân gi\t:

‘ A[aơ rnoh neh tăm kao lyly ta Đà Lạt nar lơn ma pơk hvi yor nau sakư geh văng sa bah păng leo nsi\t ri du\t âk. Bol ma nau kan tăm kao lyly bah phung he ngăn lah tăm êng jêh ri tăch rvăt do\ng nkre tâm dak, yor ri ma ntu\k rvăt do\ng ê geh đăp mpăn. Lah rnoh kao tăm âk ir ri păng mra khuch têt tât jâng văng sa bah [on lan, lah rnoh tăm n’hanh rnoh do\ng tâm ban ri mr ân nau săk geh văng sa âk ngăn.

Ndri, tâm rnôk tăm kao lyly ri nu\ih [on lan moh nau gay uănh khlay ngăn?

Nguyễn Thị Mỹ Hạnh: Tăm kao lyly ri nau nchrăp khay gay ma tăm lah nau khlay ngăn. Lah păng khuch tâm ntu\k mir tăm ri păng mra khuch têh ngăn tât jâng văng sa bah nu\ih [on lan. Nua gay nkah tal 2 tâm rnôk tăm kao lyly lah nau tăm, gay tăm ân jru. Yor tăm jru ri kao lyly mư geh 3 tăp reh. Yor ri tâm rnok rvăt ntil, nu\ih [on lan bu lah ntil nê mô ueh, ntil nê mô geh to\ng nau dơi jêng lah mô di, yor nu\ih [on lan tăm kao lyly ê gi\t tât nau tăm. Tal 3 lah poh phân ân kao lyly, do\ng phân ân kao lyly ân tâm ban, mhâm [ư đê| lơn rđil ăp ntil tơm tăm êng, lah he poh phân âk mra khuch tât nau hun hao bah kao lyly đo\ng”.

Ta nkuăl Tây Nguyên aơ, đah nau duh n’ik ntơm 18-25 ri tâm di đo\ng gay tăm kao ly ly?

 Nguyễn Thị Mỹ Hạnh: Tăm kao lyly ri nơih ngăn, kơt lah ta n’gor Lâm Đồng aơ ri ntơm nkaưl Đơn Dương, Đức Trọng hao go\ lơ ko\ tăm dơi da dê kao lyly. Yor kao lyly geh nau tâm nkhah đah ăp nkuăl mô âk ngăn, yor ri ma ta Tây Nguyên aơ ri kao Lyly tăm dơi tâm yan sial puh, gâp knu\ng lah tâm yan puh dơm”.

Ndri nau rvăt ntil ko\ kơt lah nau ntu\k tăch a[aơ mhâm [ư hah wa?

Nguyễn Thị Mỹ Hạnh: Ntil a[aơ ri rvăt tă bah Hfa Lan, di\ng le\ nu\ih [on lan ta Đà Ltạ ko\ rvăt ntil tă bah Hà Lan da dê. Yơn lah u\ch rvăt ntil si\t ri nơm gay mbơh lor du năm. A[aơ ta aơ âk ngăn công ty rvăt ntil lăp gay ma tăch ân nu\ih [on lan kơt Công ty Trung Phượng, Rừng Hoa…Ko\ geh âk ntu\k ngăn, nu\ih [on lan he tăm tâm lôch nă, yor khân ăpng geh ntu\k tăch tă bah mpeh ba lơ tât mpeh ba dâng, yor ri ma ăp khay bu geh tăch. Lah phung he tâm nchră nsum ndâk njêng du rmôt, tâm nchră tâm nau jur ntil ri mra ueh lơn tâm nau kan tăm ak kao lyly.

Bol ma nau săk geh văng sa leo nsi\t âk yơn nau tât khuch tâm nau kan tăm tơm kao aơ âk đo\ng, di đo\ng wa?

Nguyễn Thị Mỹ Hạnh: Nau tât khuch bah kao lyly tal bôk năp lah ntu\k tăch. Tal 2 lah rvăt ntil dah ma tăch ri geh rnôk ko\ mô nâp nâl, mô jêng lah he mô geh rvăt tă bah Hà Lan. Nua khuch đo\ng tal 3 lah rnôk tăm ri gay mâ chăm ân ueh, gay blau nau kan. Nê lah ăp nau kan mra tât khuch bah tơm kao lyly phung he gay nkah lor ma tăm kao lyly.

Ơ, dăn lah ueh wa.

                                    H’Thi-Điểu Thân răk rblang