A[aơ ta n’gor Dak Lak le\ wa\ch rgum geh 15 trong nchrăp kan ntuh kơl tâm n’gâng kan nkret njêng cà phê đah le\ rngôch rnoh tơm prăk bơi 5.400 rmen prăk. Tâm nê geh 4 trong nchrăp kan ntuh kơl dak bah dih, đah le\ rngôch bơi 1.300 rmen prăk n’hanh 11 trong nchrăp kan ntuh kơl tâm dak, le\ rngôch 4000 rmen prăk. Êng năm 2013- 2014, n’gor Dak Lak le\ wa\ch rgum geh 1 trong nchrăp kan, đah tơm prăk dăn [ư 5 rmen prăk. Uănh nsum, ăp trong nchrăp kan [ư nhih máy nkret njêng cà phê kan saơ luh ntil da dê, le\ jêng ăp ntu\k rgum rvăt ta ntu\k gay rvăt na nê| cà phê bah nu^h [ư, bah ir geh rvăt bah nu^h [ư ndranh ta n’gul, rgop t^ng rgâl jâng wa\ng sa t^ng trong r[o\ng hao mbrơi rnoh âk n’gâng kan công nghiệp nkret njêng, tăch n’gul bah n’gor./.

   Ntu\k kan mât tăm kao Đà Lạt, n’gor Lâm Đồng mhe tâm rgop ndrel đah cty Mykoyama, doanh nghiệp way pah kan mât tăm địa lan bâh Nhật Bản [ư jrô nti nău kan mât tăm n’hanh mbơh ntu\k tăch rvăt kao địa lan Cymbidium an nu^h kan mât tăm địa lan bâh ntu\k kan ndrel. Lôch ne\ hăn ua\nh nđôi, ua\nh năl nău kan mât tăm, ăp nu^h way kan Nhật Bản ndơ\ mbơh âk ntrong kan mbơh tơih đah nu^h [on lan gay ma n’hao nău ueh tơm địa lan t^ng ntrong kan tăch an dak bah dih. T^ng ne\, nkual tăm lan ta Đà Lạt  geh tâm rdâng đah nău trôk nar mih sial âk, jêr an tơm luh kao di nar, ntu\k nkual neh geh tâm nglah êng jêng jêr ma njêng ntu\k pah kan têh n’hanh mpeh nău mât ntil. u\ch tâm rlong đah ăp dak tăm kao địa lan êng, Đà Lan an geh ua\nh năl nău koh n’g^ng mô lah mât tăm kao gay ma geh ntrong ntuh kơl n’hanh mbơh nău mât tăm an tâm di. Nu^h way kan Nhật Bản le\ dăn đă ngih dak kơl an nu^h tăm địa lan đah nău rdâk njêng ndơ do\ng n’hanh nău kơl an manh prăk kan tâm di gay ma [on lan ntuh kơl, n’hao nău dơi pah kan, rnoh ndơ kan an tâm di đah nău u\ch tăch an dak bah dih.

Công ty et lha đaih miền Nam, mpeh Tổng Công ty lha đaih Việt Nam a[aơ geh bơi 9000ha tơm n’ho, hợp đồng manh neh tăm ta 33 xã, thị trấn mpeh 8 nkuâl tâm n’gor Kon Tum jo\ tâm 15 năm, le\ tât năm koh tăch. Yơn lah nău tăch jêr jo\t jêng nhih pah kan ndja dôl dăn Chính phủ rgâl trong tăch rgâl ntơm bah nău tăm tơm si an [ư lha đaih rgâl jêng tơm si têh so\k si. T^ng kruanh rđău kan Công ty, lah le\ rngôch bri tăch si rêh an Nhih máy MDF Gia Lai ri roh nklăp 148 rmen prăk. Yor kơt nê|, săm[u\t dăn Chính phủ an mât tay tơm si jo\ hôm 10 năm đo\ng, jêng lah rgâl bah tơm si tăm an [ư lha đaih jêng tơm si têh. T^ng Tổng công ty lha đaih Việt Nam, lah bơi 9000ha tơm n’ho dja dơi mât tay hôm 10 năm đo\ng mbra an săk geh si âk, do\ng âk ntil ndơ [ư, Công ty tăch rgâl săk geh trok dơi rnon manh n’hanh geh sa./.

Tơm sa nhân nđôch lah ntil rnoi cha lah du ntil dak si khlay ta Việt Nam, le\ geh g^t tât bâh jo\ lah ntil dak si way ơm tâm y học dân tộc. bôk năp le\ ua\nh kơp geh 60 đơn dak si geh sa nhân do\ng tâm ăp nu^h sa mô lêk, ji ndil, ji proch, phong tê thấp, kop duh, ji sêk, môr săk.rlău ma ne\, sa nhân hôm nha geh do\ng [ư  ndơ sa, ndơ [ô. Yor ne\, bar pe năm dăch aơ, nu^h [on lan ta du đê| nkual bri miền Trung-Tây Nguyên le\ yơng ntil aơ  s^t tăm ta n’hâm bri, bôk năp an geh săk rnglay âk. Tâm bôk ntuh hăn ndrel đah [on lan kan lo\ mir nar aơ, mpôl hên nkoch tât kônh wa n’hanh băl mpôl nău tăm sa nhân geh săk rnglay ta nkuăl Kbang, n’gor Gia Lai.

Geh nău kơl kan bâh nău kan tăm tơm sa nhân nđôch ta n’hâm bri, rnâk nô  Đinh Văn Khoai, rnoi Bahnar, ta [on Plei Hà Nừng, xã Sơn Lang, nkuăl Kbang le\ rlong tăm 8 sào ta ba dâng n’hâm tơm si xoan bâh rnăk vâl bâh năm 2008. lôch 5 năm, tơm sa nhân le\ an nău geh âk đăp mpăn, ns^t tay nău wa\ng a âk r^ng geh klâp ma 50 rkeh prăk ăp năm an rnăk vâ nô. Nô Khoai an g^t, đah ăp ntil tơm tăm êng, tơm sa nhân gur mô ir hoach mông nar pah kan n’hanh prăk mât kan yơn nău geh wa\ng sa âk. Bâh ntơm tăm tât a[aơ, nô kanu\ng mhe geh poh phân du tơ\ ta rnôk mhe tăm, mô kâp jik pih yor rnôk tơm sa nhân têh, ăp ntil mô hôm hon. Tơm sa nhân gur du\t tâm di đah [on lan nu^h Bahnar kơt nô Khoai.

Tăm tơm sa nhân aơ, ntil so\k bâh lâm trường ntuh kơl an [on lan tăm ns^t tay nău geh wa\ng sa âk jêng lah ăp nu^h u\ch tăm ntil tơm aơ da dê. Rnoh âk knơm ta rnoh neh hvi tăm, lah kơt rnoh neh tăm hvi r^ geh âk, rnoh neh huêt r^ geh đê|. A[aơ [on lan he dôl geh pơk rnoh neh tăm sa nhân. Gay ma geh săk rnglăy âk r^ tăm ta n’hâm bri hôm tăm êng r^ păng mô dơi rêh.

Đah [on lan nu^h Bahnar ta xã Sơn Lang r^ tơm sa nhân mô hôm êng, [on lan le\ g^t tât ntil tơm aơ n’hanh so\k play ta bri tăch an nu^h tăch rvăt bar pe jât năm aơ hôm. Yơn lah, klâp ma 3-4 năm dăch aơ, rnôk saơ nău kan tăm tơm sa nhân gur bâh rnăk nô Đinh Văn Khoai an saơ geh săk rnglay âk, [on lan tâm xã mơ geh yơng âk ntil n’hanh tăm ta n’hâm bri. Tât a[aơ, le\ geh bar pe jât rnăk, du\t âk ta [on Hà Nừng, xã Sơn Lang tăm tơm sa nhân ta n’hâm bri đah rnoh neh bơi tât 20 ha.

Tơm sa nhân ntoh geh bâh bri ta ntu\k jêng rnôk yơng ntil tăm ta n’hâm bri, tơm mô geh bu tuh, rnoh tơm rêh âk. Nkre lah, sa nhân du\t dơh tăm. Yor ne\, du\t tâm di an nu^h [on lan ta ntu\k hun hao ntil tơm aơ. Wa Đinh Dương, nu^h [on lan rnoi Bahnar, ta [on plei Hà Nừng, xã Sơn Lang le\ tăm 1 ha tơm sa nhân gur ta n’hâm bri n’hanh tât a[aơ le\ geh rlău 3 năm. Wa Đinh Dương rhơn nkoch mpeh nău tăm tơm sa nhân gur.

tăm sa nhân dơh lơn đah tăm cà phê. Ntil geh bu kơl an, hên tăm geh 1 ha. Tăm sa nhân du\t dơh kanu\ng ku^h ntu n’hanh poh phân dơm.

Tăm sa nhân ta n’hâm bri nkre ma ns^t tay nău wa\ng sa an nu^h [on lan nkre ma mât ueh bri. Ua\nh saơ nău aơ, cty Lâm nghiệp 1 thành viên Hà Nừng n’hanh cty TNHH 1 thành viên Lâm nghiệp Trạm Lộc, nkuăl Kbang le\ nta nău nơih an du đê| rnăk [on lan tât mu^h kuaih ta n’hâm bri gay ma tăm tơm sa nhân. Kơt rnăk wa Trương Thị Huệ, ta thôn 3, xã Sơn Lang lah 1 tâm du\t đê| rnăk ach o nu^h yuan geh tăm sa nhân ta bri. Wa Huệ an g^t, sa nhân ma mô geh nku\m n’hâm r^ sa nhân mô âk play. Du đê| rnăk mô g^t nău mât tăm, njôt sa nhân tăm ta neh aih, tơm jêng yơn mô geh play. Yor ne\, u\ch sa nhân geh âk play r^ rnăk wa Huệ an mât ueh rnoh neh bri geh pă mât. Wa Huệ ngơi.

gâp tăm sa nhân aơ lah naư geh tơm bâh rnăk vâl tâm ban đăp mpăn rnôk ê ho\ tât khay pe\ lêh. Ngih dak nta nău nơih an gâp tăm ta n’hâm bri lah du\t ueh. Nta nău nău geh an nu^h [on lan bah ir jêr jo\t. ma tăm tơm sa nhân aơ hôm nha geh mât bri. Yor he mu^h ruih dơm mô geh kâl si, mô geh khuch tât bri yôk.

Mpeh ntu\k tăch bâh play sa nhân a[aơ lah du\t ueh, ăp nu^h tăch rvăt hăn rvăt tât ntu\k tăm sa nhân bâh [on lan nkuăl Kbang tăm mô lah hăn lêh ta bri. Ăp play sa nhân rêh a[aơ geh khlay 15 rbăn prăk mô lah ih kro r^ geh rnoh khlâp ma 160 rbăn prăk-180 rbăn prăk/kg. lah geh mât chăm ueh, ăp sào neh tăm sa nhân mbra dơi an nău geh tât rlău 1 tạ play kro, ns^t tay nău geh 16 rkeh prăk/năm.

Đah nău dơh nơih lah nkual neh geh rnoh bri âk, nkuăl Kbang lah êng n’hanh ăp ntu\k êng lah êng ta nkual Tây Nguyên, mbra dơi hun hao ntil tơm sa nhân gur nkre ma kơl an hun hao wa\ng sa rêh jêng nu^h [on lan, nkre mât bri ueh đo\ng.

Gay tăm tơm sa nhân ônh săk geh âk, kônh wa ân g^t kloh mpeh sơch ntil bôk năp, leo tăm, rôk tăch n’hanh mât prăp. Gay kơl kônh wa g^t kloh lơn mpeh ăp nkô| dja, jă kônh wa n’hanh băl mpôl djăt nkô| tâm ôp bah cán bộ ntru\t nsôr tuch tăm xã Sơn Lang, cán bộ phòng nông nghiệp nkuâl Kbang tâm ban kơt du đêt tài liệu mpeh tơm sa nhân ma mpôl hên le\ rgum geh.

            Lor bôk năp, wa Chu Văn Mạnh, cán bộ ntru\t nsôr tuch tăm xã Sơn Lang, nu^h mât uănh na nê| an [ư trong nchrăp kan tăm tơm sa nhân ônh an g^t mpeh săk geh hun hao tơm sa nhân:

            “Rđ^l đah [on lan rnoi mpôl đê| ta aơ, tăm tơm sa nhân lah păng têh lơn ăp tơm công nghiệp êng [a [a\. Yor ndơ lơh, ntuh kơl, mât chăm, kỹ thuật mô ho\ uănh khlay ngăn ri nha geh wa\ng sa âk đo\ng. Bri ta Tây Nguyên lah du\t âk, n’glăp tăm tâm neh tâm di lah măt nar lăp 60%. Ri uănh nsum, tăm rlu\ tâm bri, ndơ\ an mât bri an kônh wa lah mât njrăng dơi bri n’hanh kônh wa kơi geh tay ndơ wa\ng sa, đăp mpăn nău rêh đo\ng”.

            T^ng wa Mạnh đo\ng, nău yơng ntil sa nhân dơh jêng kônh wa yơng êng ntil mbra bah ir roh huach prăk do\ng. Đah xã Sơn Lang, kônh wa mbra sơch tơm gay ma so\k ntil ta ăp mir sa nhân ônh le\ rlong tăm ta ntu\k, yor ntil sa nhân le\ dơi Viện Khoa học nông lâm nghiệp duyên hải Nam Trung bộ sơch na nê| mơ d^ng ndjôt tăm ta xã. Rnôk so\k ntil ân sơch tơm têh dăng, lha ư\r, mô geh tu ndru\ng. Tâm rnôk play du\m nklăp tâm khay 7-9 sơch klêh ăp play têh, lay, ntô gu\r, găr nđôch, chăt, mô huănh tep gay so\k găr.

            T^ng du đêt săm[u\t nt^m nti trong yơng ntil tơm sa nhân, lôch rnôk klêh play [ư ntil ri ndjôt s^t ndum bar pe nar an găr du\m tâm ban lôch nê plôk ntô, so\k găr rao kloh rtăk ntêng bah lơ n’hanh ntô lhơ n’glang wa\r găr. Khom jăng găr nsiăp n’hanh mbru^h ndo\k, dơn so\k ăp găr hôm rêh nđôch, găr I ngâm dơm. Găr lôch rnôk rao kloh ri tôk ih tâm n’hâm mô lah tâm nar duh dơnh dơnh (nklăp 1-2h). Lôch rnôk găr kro ri ntrăm tâm dak duh nklăp ma 50- 550⁰c ntơm bah 7 tât 8h lôch nê tôk, an sial khôm sơh găr n’hanh ndjôt gieo tâm neh. {ư ndrơng nking an mbor gieo đah rnoh nku\m n’hâm nklăp 50- 60%. Rnoh mbâl găr ntơm bah 15- 20 tơm/m². rnôk tơm ho\ 2- 3 dăp lha ri rôk tăm tâm du\ng. Ndơ tâl tâm du\ng: 90% neh rmu\ ôm (choih mpli mô lah neh mblay đêt) ntop đah 10% phân ndrung n’gar rmu\ ôm, phân lân vi sinh.

Rnôk tơm ươm ho\ 4 khay, tơm rnôk dja ho\ prêh du nđam, rnoh lha kalơ tơm ho\ 5-6 lha ri mbra ndjôt tăm. Ntu\k tăm tâm di đah sa nhân lah ta nâm n’hâm bri geh rnoh nku\m n’hâm 0,5- 0,6. Lah rnoh nku\m n’hâm âk ir, tơm sa nhân đêt lhut kao play mô dơn nê păng mô u\ch luh kao play đo\ng. Hôm lah tăm ta nar n’heng, mô geh nku\m n’hâm ri, tơm sa nhân mô hao jêng ue\h n’hanh êr lha.

Đah nău klêh sa nhân, tơm sa nhân way luh kao tâm khay 3 n’hanh an klêh 2-3 tơ\ tâm ăp khay 7-9 n’hanh 11. T^ng wa Đoàn Thanh Hùng, kruanh Phòng nông nghiệp nkuâl Kbang, so\k klêh sa nhân ân di nar khay ri mơ săk kah ue\h.

Nău way ri kônh wa klêh ơm lơn, mô di t^ng rêng kỹ thuật  jêng săk ue\h găr hu\ch, jêng tât hu\ch rnoh khlay. Dăn đă kônh wa [on lan lah ân du\m mơ d^ng klêh, ih ri săk ue\h găr âk lơn, ns^t geh wa\ng sa âk lơn”.

T^ng du đêt săm[u\t ơm nchih ri ân klêh rnôk play du\m nklăp 20 nar, ntô du\m gu\r, mpor lok srang play kranh. An play du\m ryô ir (rlău 5- 7 nar) mơ d^ng klêh ri play mhơich, găr nju\ng bah hăng, đêt luh dak nghi lah sa nhân nju\ng way mô khlay. Play sa nhân hôm nse mbra an găr mô chăt lay, mô geh srat. Lôch rnôk klêh ân ih to\ng 4- 5 nar mơ kro, mô o. djăt ma 10kg sa nhân rêh lôch rnôk ih an geh 1,5- 1,8kg găr kro, plôk luh geh hôm 0,7- 0,8kg găr.

                                    Thị Đoắt- Điểu Thân răk rblang