VOV4.Mnông: Ăp năm dăch aơ, nu^h [on lan ta Dak Lakle\ nănh rgâl mhe tơm tăm gay ma n’hao nău geh n’hanh nău âk. Tâm ne\, nău do\ng tăm tơm cà phê tâm breh đah ăp ntil tơm tăm sa play le\ kơl âk rnăk rgâl nău rêh.

Tâm ban kơt âk rnăk [on lan êng gay ma geh tay rnoh geh bâh rlău ma cà phê bar pe năm aơ rnăk vâl wa Cao Văn Thắng ta xã Ea Kiết, nkuăl Cư M’gar, n’gor Dak Lak le\ ntơm tăm tâm breh bơ, sầu riêng, tiu gay ma tăm ndrel yor lah ăp ntil tơm tăm tâm di ns^t tay nău geh âk kơt lah: nku\m n’hâm, [ư ueh l’^t rnôk tăm nsum đah cà phê. Bâh geh do\ng ăp nău way tăm tâm breh aơ mir cà phê rnăk wa hun hao ueh bâh ăp ntil tơm tăm tâm breh.

Hôm wa Hoàng Thị Phong, ta xã Ea Kao, nkuăl [on têh Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak le\ geh g^t tăm cà phê rlău 10 năm aơ. Klâp ma 5 năm ba năp saơ nău geh bâh tăm sầu riêng jêng lah wa nsrôih tăm tâm breh tơm aơ đah mir cà phê hvi 7 xào bâh rnăk vâl nơm đah 50 tơm sầu riêng. A[aơ ăp năm, rlău ma nău geh lêh play cà phê, wa Phong hôm nha geh ntop tay bar pe jât rkeh bâh nău tăch sầu riêng. Wa Phong an lah, ba kơi tay rnoh cà phê tăm mbra ranh, an geh tăm tay ăp ntil tơm ne\ gay ma lah cà phê le\ ranh mô geh play, r^ hôm nha geh tơm êng đo\ng. wa Hoàng Thị Phong ngơi:

“Mir cà phê jay gâp le\ ranh, jêng lah joi ntil sầu riêng tăm tâm breh gay ma geh ntop tay prăk, ba kơi tay cà phê le\ ranh sreh lơi, lah tăm mhe tay cà phê, kâp jo\ mơ geh play, jêng lah rnôk kâp tơm cà phê tăm mhe play he hôm nha geh play sầu riêng ma tăch, lah mô r^ mô geh prăk do\ng . mô lah tăm tâm breh đah tơm êng gay ma geh prăk do\ng ăp nar,  lah sreh tăm tay r^ kâp mô dăng kâp.

Đah nô Nguyễn Văn Quốc ta thôn 3, xã Hoà Phú, nkuăl [on têh Buôn Ma Thuột săch bơ lah tơm tăm tâm breh an mir cà phê têh hvi rlău 1 ha ta jay nơm. Nô Quốc an g^t, ăp tơm bơ tăm tâm breh bâh nô an nău geh klâp ma 50kg, du yan rnoh khlay bơ bâh nô mbra geh tăch bar pe jât rkeh prăk. Rlău ma ne\, n’hâm bâh tơm bơ prêh, nđik, mbra dơi nkum n’hâm an cà phê mô geh luh dak tâm khay duh.

“Gâp tăm bơ bôk năp lah yor săk rnglăy pah kan wa\ng sa bâh tơm aơ, tơm r^ dơh mât chăm, n’ha nku\m n’hâm mbra dơi nku\m mhâm an tơm cà phê, mhe nơh lah mô geh tơm bơ r^ cà phê gâp klâp lah kro le\ ta khay puh wai.

Nău tăm tâm breh tơm bơ tâm mir cà phê le\ kơl an âk nu^h [on lan geh tay rnoh geh âk, njêng nău ueh âk an tơm tăm ta ndrel du rnoh neh, n’hao săk rnglăy nău geh wa\ng sa tâm nău pah kan.

        Ơi kônh wa n’hanh băl mpôl! Mhe aơ, ta du rơh tâm nchră geh nkô| “ndơ\ rgâl khoa học kỹ thuật dak si tâm ban hao jêng tơm tiêu” [ư ta xã Dak Nia, kônh wa ta âk ntu\k tât râng le\ dơi wa Hoàng Phước Bính, rnâng kan tuch tăm, Groi kruanh Hiệp hội hồ tiêu Chư Sê, rblang ăp nău ôp mpeh trong tăm n’hanh mât chăm tơm tiêu.

            Du hê nu^h [on lan kan lo\ mir ôp ăp nu^h rnâng kan mpeh tăm tơm tiêu ma n’gâng rêh, rnôk nju\r tiêu ri an dah âk rse hao tơm n’gâng rêh tâm di? Rnôk tăm tiêu geh [ư ntu đo\ng lah mô? N’hanh rnôk [ư ntu ri moh rnôk [ư an tâm di gay mô go\ khuch tât reh tơm tiêu?

            Wa Hoàng Phước Bính: Đah neh lâng mô lah neh sop tâm ban kơt nê| đo\ng, mpeh n’gâng kônh wa ân tăm ma n’gâng rêh yor tơm păng u\ch geh nku\m n’hâm đo\ng. Rnôk tăm đah n’gâng rêh păng tâm kơl hao jêng nsum, reh bah tơm n’gâng rêh [ư an lăp suăt dak n’hanh rhôp dak du\t ue\h. nkre ma nku\m n’hâm du gâl măt nar tâm rnôk duh phang hô. T^ng mpôl hên tâm n’gâng rêh ân sơch 3 ntil tơm rnoi tuh: tơm muồng đen, tơm keo dậu n’hanh tơm puh lu\ng. A[aơ tơm puh lu\ng bri dơi tăm âk ta Dak Lak, Dak Nông, Gia Lai…n’hanh dơi sơch lah 1 tâm ăp tơm tăm du\t ue\h. Yor ăp ntil tơm dja mpeh rnoi tuh, tơm so\ng, si nâp, ntô rsap, mpu\m n’hâm dah găp n’hanh đêt geh tu ndru\ng chuh sa…Ho\ geh ngăn tâm ăp mir cao su tăm 4-5 năm nu^h [on lan nha tăm tiêu n’hanh hao jêng ue\h đo\ng. Mpeh ntu\k nsing khoa học ri mô dơi tăm yơn i ngăn ri tơm nha hao jêng ue\h đo\ng n’hanh mô ho\ geh nkô| nău mpơl khuch jêng kônh wa lơi sreh tơm cao su ma rkeh srang n’ging, mpu\m lha n’hanh an rong tay chông dơm. Yor geh rnôk rtăk cao su hao khlay ri kônh wa ân gu\ m^n phâm [ư gay so\k geh wa\ng sa bah tơm cao su đo\ng.

            Mpeh nău [ư ntu ri mô dơi yor nău ho\ ngăn geh ta Đồng Nai, Vũng Tàu ri tiêu kh^t âk tă bah [ư ntu. A[aơ 3 n’gor Tây Nguyên dôl nha hôm âk ntu, yor kơt nê| rnoh tiêu kh^t du\t âk. Nkô| lah tă bah trong to\ dak bah kônh wa to\ m’âm jêng ân [ư ntu to\ dak tâm khay wai rnôk to\. Ntu dak lah ntu\k mât ngâr tay tơm dak bah khay mih gay an tay, yor kơt nê| tơm dak dja lah ntu\k gay an mbr^ng sêt [ư jêng bu tuh kh^t ngăch rơ\ jêng n’hanh [ư kh^t tơm. Nê lah tơm ndơ [ư jêng kh^t ngăch ta tơm tiêu.

            Wa Lê Thị Nhàn, ta thôn Đồng Tiến, xã Dak Nia, thị xã Gia Nghĩa, n’gor Dak Nông ôp đah tơm tiêu ri he do\ng moh ntil phân poh i du\t ue\h?

            Wa Hoàng Phước Bính: A[aơ ta ntu\k tăch rgâl geh rlău 7000 doanh nghiệp [ư njêng tăch rgâl phân poh jêng phân poh le\ jêng wâr le\ n’hanh jêr g^t năl lor. Ăp Doanh nghiệp nkoch lah phân he ue\h da dê jêng kônh wa du\t jêr tâm nău sơch. Kônh wa ân g^t m^n kloh mpeh nkô| nău dja. Lơn lah rnôk rvăt kônh wa ân rvăt di tơm, geh ăp to\ng săm[u\t đăng ký bah ngih dak rnôk an do\ng. Tâl 2 lah kônh wa ân joi g^t na nê| phâm [ư gay ma do\ng di, mô dơn lah ntil dak si mô lah phân. He g^t nău way do\ng dak si n’hanh phân lah 4 di: Di ntil, di rnoh âk n’hanh rnoh tam, di rnôk, di trong [ư. Lơn âk kônh wa geh nău tih mpeh nău way 4 di. Nt^t kơt lôch poh phân kâp mih ju\r gay lăp dak mih, rnôk mih ju\r ri bah năp nê ho\ n’hui le\ phân đạm. U\ch mir tiêu rêh jo\ jong ăp năm ân poh phân hữu cơ, ndum rmu\ ôm n’hanh rnôk do\ng phân vô cơ ri ân do\ng tâm ban, ăp to\ng, đa trung vi lượng. Nău roh tâm ban lah nkô| nău [ư an tơm geh nhop huănh, n’hanh nê lah nkô| nău gay tu ndru\ng ntoh luh.

            Nu^h răk rblang: Điểu Thân n’hanh Thị Đoắt