VOV4.M’nông: Âk năm ma aơ tơm tiêu lah ntil tơm tăm dăng ngăn tâm nau hun hao văng sa ta n’gor Dak Lak. Yơn lah, tơm tăm aơ hôm geh ơm âk nau bu tuh lơh khuch jêr rdâng n’hanh ê geh dak si săm ân tam ngăn, khuch tât nau săk geh play n’hanh nau kah bah tiêu. Ngoai tâm ăp nkô| nau [ư geh nau kan aơ lah yor nu\ih tăm tiêu âk ndal ir, ntil tơm mo gi\t tu tơm ngăn, mô ti\ng nau dơi rnôk tăm.

            Rnăk wa Lê Thị An, ta thôn 16 xã Ea Ning, nkuăl C\ư Kuin geh du ha neh tăm bơi tât 600 n’gâng tiêu, wa An ân gi\t, mir tiêu bah rnăk wa geh âk ntil êng êng, yor ri ma tât rnôk pe\ lih ri rnoh geh tiêu geh ko\ mô tâm ban. Năm e nơh, bơi tât lôch yan lih tiêu, yơn mir tiêu bah wa huănh êng n’hanh khi\t hêng ntơm bah reh hao tât chông [ư rnăk vâl wa geh nau khuch khat hô ngăn. A[aơ tâm mir tiêu bah rnăk vâl, wa An ê janh tăm tay tơm tiêu yor klach nau bu tuh hôm tâm neh. Wa Lê Thị An, ngơi:

             “ Mir tiêu ngih hên geh bơi tât 600 n’gâng ma mô gi\t moh nkô|, ma păng khi\t hêng, păng khi\t ntơm bah mir ba lơ jêh ri khi\t tât mir ba dâng Khi\t ntơm bah ngih êp nê rêng tât ngih hê. Tâm du nar hăn chop ri lo\ saơ khi\t lơn ma âk, jêh ri khi\t nkre le\ ma mir ro”.

            Mir tiêu bah wa Trần Lương, ta Phường An Bình, nkuăl têh Buôn Hồ ko\ geh nau kơt nê đo\ng. Saơ rnoh tiêu hao khlay lơn ăp năm âk tơ\, yor ri ma wa Lương ho\ kăl lơi tơm cà phê gay ma tăm 650 tơm tiêu ndrel đah sầu riêng gay ma geh nsum tâm du blah neh. Wa Lương ko\ ndơn lah ho\ rvăt âk tơm ntil tiêu êng êng gay ma tăm ri ngăn lah mra geh nau bu tuh tâm ăp tơm tiêu mô geh nau nâp jêng ho\ [ư rêng tre\ lam mir tăm. Rlau ma nê, tăm srah đah tơm êng tâm mir tiêu ko\ nơih geh nau tâm pit ndơ sa kah tâm reh, n’hâm châl bu tuh bah tơm tiêu n’huch, ntơm bah nê bu tuh lơn ma nơih sa. Wa Trần Lương, ngơi:

             ‘Gâp rvê ngăn yor lah tăm tiêu ri rnoh ntuh kơl bôk năp du\t n’hâm âk kơt lah n’gâng, kon ntil, a[aơ păng khi\t ri ăp nu\ih ko\ saơ geh nau klach rvê ngăn, ri nơm mô gi\t mhâm [ư gay ma dơi rklaih lơi mir tiêu bah nơm. Bah năp nơh mir gâp aơ tăm cà phê yơn gâp ho\ kăl lơi gay ma tăm tiêu yor saơ tơm cà phê tăch mô khlay,  n’hâm soan kan jehe ri trok tâm le\ rnoh ri ko\ mô geh sa, yơn tăm tiêu ri rnoh păng khlay ri gâp tăm tiêu”.

            Ntơm bah nau ngăn tâm nkuăl, wa Nguyễn Xuân Trường, Kruanh rmôt kan nu\ih pah kan lo\ mir xã Ea Ning, nkuăl Cư Kuin, nkah đă:

             ‘Tâm rơh rlau aơ ri rnoh tiêu hao khlay ri nu\ih [on lan tăm aka tiêu. Bol ma ăp n’gâng kan ntu\k kan ho\ geh nau nkah lah ân kônh wa lah mô dơi tăm tiêu âk ir yor tơm tiêu nơih tăm rnoh khlay yơn ko\ nơih geh bu tuh, ngăn lah sêt Phitopthora [ư tơm tiêu nơih ôm reh n’hanh êr n’ha. Tâm rnôk tăm phung he gay nkah ân kônh wa lah tăm tay cà phê tâm rnoh tiêu khi\t, mô dơi tăm ndal âk ir tiêu, khuch tât nau săk geh văng sa n’hanh prăk kaih”.

          Gay kơl kônh wa n’hanh băl mpôl do\ng ăp trong njrăng n’gang tu ndru\ng chuh sa ta tơm tiêu du trong geh nău tam, nkô| way nkoch nar aơ, Tiến sĩ Phan Việt Hà- Viện Khoa học Kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên mbra njrăng đă kônh wa du đêt trong njrăng n’gang tu ndru\ng chuh sa ta tơm tiêu.

            Ơi tiến sĩ, tiến sĩ mbra an g^t lah tơm tiêu way geh moh ntil tu ndru\ng chuh sa mêh?

            Tiến sĩ Phan Việt Hà:  Kônh wa ân g^t lah rlău khay dja lah khay ntoh du\t hô bu tuh nê lah bu tuh kh^t ngăch n’hanh kh^t mbrơi. Bu tuh kh^t ngăch geh tât ăp ntil bu ro\ sa reh, [ư sôt reh n’hanh mbr^ng sêt Phitopthora lăp tâm ntu\p khap sôt bah reh n’hanh [ư kol trong hoch rtăk tơm, bu tuh kh^t ngăch a[aơ he mô ho\ geh ntil dak si puh tam. Hôm bu tuh kh^t mbrơi tă bah rđiăt n’hanh bu ro\ sa reh lơh, lôch nê lah mbr^ng sêt Phuarium lăp n’hanh lơh ôm reh, lôch nê tơm mpơl mô to\ng ndơ sa kah, yơn i ngăn geh mô ni ndơ sa kah yơn tơm mpơl kơt nê| yor tơm mô hôm reh gay rhôp ndơ sa kah.

            Ơi tiến sĩ, rnôk saơ tơm geh mpơl nău bu tuh ri moh rnôk he puh dak si an du\t geh nău tam mêh?

            Tiến sĩ Phan Việt Hà: Đah tơm tiêu tă bah nău mha êng bah ăp ntil bu tuh kh^t ngăch he mô geh dak si tam puh jêng he ân puh njrăng n’gang lor, he ân puh t^ng rơh, do\ng ăp ntil dak si tam săm n’hanh dơi njrăng đă do\ng an bu tuh kh^t ngăch gay puh an tơm. Kônh wa njrăng lah he ân puh ta mpu\m lha n’hanh nkre puh nkre to\ tơm, mô lah he [ư an dak si lăp tâm neh gay nkh^t ăp ntil mbr^ng sêt tuh mô lah ăp ntil bu ro\ sa reh gu\ tâm neh yor ăp ntil bu tuh gu\ tâm neh khuch hô tât hao jêng bah tơm tiêu.

            Ndr^ tiến sĩ moh geh nău njrăng đă an kônh wa gay kơl tiêu rnôk geh bu tuh kh^t ngăch kh^t mbrơi mêh?

            Tiến sĩ Phan Việt Hà: Đah tơm tiêu le\ rngôch ăp ntil bu tuh klach rvê ntoh bah nâm neh da dê jêng gay saơ bu tuh lah du\t jêr, nt^t kơt bu tuh ho\ lăn ntoh hôm, mô lah kơt bu tuh kh^t mbrơi, reh le\ lăn sôt khap yơn nău mpơl păng mô to\ng ndơ sa ta lha dơm jêng kônh wa mbra do\ng ăp ntil phân poh lha mô lah phân kơi ntop poh tay yơn lơn ma [ư jêng bu tuh hô lơn. Đah tơm tiêu mpôl hên njrăng đă kônh wa ân way chop uănh reh mbro, lah saơ geh rđiăt tuh, ôm reh, reh sôp khap ri he ân geh trong nkra lơh bah ngăch d^l.

            Hôm đah ăp ntil bu tuh mpeh mbr^ng sêt ri tiến sĩ moh geh nău njrăng đă mêh?

            Tiến sĩ Phan Việt Hà: Đah ăp ntil bu tuh mpeh mbr^ng sêt mô lah bu ro\ sa reh tâm rnôk mât chăm tơm tiêu ri he ân njrăng đă ăp nkô| nău bah kơi aơ, he ân kuaih kloh ue\h mir, khay dja he ân koh rhong aih ăp n’gâng tiêu rêh tâm mir. Khay dja geh mih âk jêng he ân koch mbor dak sor an ue\h, yor mbr^ng sêt mbra ntưp rêng lam mir tiêu jêng he ân koch suăt ue\h mbor dak sor hoch, mô lah dak hoch bah tơm dja tât tơm ri, aơ lah du nău du\t khlay.

            Dăn lah ue\h Tiến sĩ.

                                                                 Nu^h răk rblang: Điểu Thân n’hanh H’Thi