Ơi kônh wa n’hanh băl mpôl! Dak Lak aƀaơ dôl hun hao lah n’gor dâk tal 2 mpeh rnoh neh tăm sầu riêng tâm lam dak, ba kơi Tiền Giang đah klâp ma 15 rbăn ha. Aơ lah nău dơi geh bâh Dak Lak rnôk ma n’gâng kan tuch tăm mât rong n’hanh hun hao ƀon lan Việt Nam n’hanh Tổng cục Hải quan Trung Quốc rnôk  ma an dŏng nghị định thư “đă uănh năl bu tuh tơm tăm đah play sầu riêng tăch bâh Việt Nam tât Trung Quốc”, nău aơ tâm ban kơt nău ntŭk tăch rgâl Trung Quốc ntơm pơk trong hăn tơm nău tăch rgâl an ntil play sa aơ. Kơt nĕ, Dak Lak mhâm geh nău nchrăp gay ma play sầu riêng ta n’gor aơ geh lăp tăch ta ntŭk tăch rgâl 1,4 rmen ƀon lan.Jă kônh wa n’hanh băl mpôl djăt nău nkoch ba kơi aơ.

Rnăk vâl wa Trần Văn Chiến, ta ƀon Jung, xã Ea Yông, nkuăl Krông Păch geh 4,7 ha neh tăm sầu riêng dơm. Rlet rlău âk nău jêr jŏt n’hanh nsrôih đah ntil tơm sầu riêng Dona rlău 18 năm aơ, wa an gĭt păng dŭt rhơn rnôk dơn geh nău mbơh bâh Trung Quốc ŭch an rvăt nglăp sầu riêng tĭng trong tơm bâh Việt Nam. Wa Trần Văn Chiến lĕ gt vât, aơ lah rơh nkhêp dŭt têh yơn lah geh mbơh nchrăp âk nău ntul rlong an sầu riêng ta Dak Lăk rnôk ma ntŭk tăch rgâl Trung Quốc mô hôm geh dak rvăt ma an geh ăp nău ŭch đă jêr lơn mpeh nău mât đăp mpăn kloh ueh ndơ sa.

“Mô êng săk gâp nơm ma nău ntrŭnh đă tăch ngluh sầu riêng hăn dak bah dih hên dŭt rhơn đŏng yor ƀon lan kan lŏ mir geh ƀư geh geh ƀư ndơ ueh tăch geh rnoh khlăy, jêng lah hên dŭt rhơn đŏng. Nău mpŏng VietGap mpôl hên lĕ geh ƀư dơi hôm. Nĕ lah 1 gâl tâm nău mpŏng tăch ndơ an dak bah dih. Tal 2 lah rnoh mbrô nkual tăm hên dôl geh ngăch ndăn ƀư gay ma tăch an dak bah dih”.

Mô dơn ƀon lan tăm sầu riêng ma ăp doanh nghiệp tât râng tăch ngluh sầu riêng lĕ geh nău lăp kan đŏng. Ntoh lư kơt lah công ty Cổ phần Thương mại tăch rvăt dak an dak bah dih Dũng Thái Sơn ta Dak Lak. Ta meng nău ƀư lôch ăp ntil săm ƀŭt gay ma kơp dơn geh nkual tăm n’hanh ntŭk tâl dŭng gay ma tâm di đah nău mpŏng mpeh dak nglăp rvăt ndơ̆ mbơh, công ty dôl geh ngăch ndăn tâm rgop đah ăp rnăk ƀon lan, hợp tác xã gay ma mbơh tơih rnoh mbrô nkual tăm. Aƀaơ công ty lĕ geh njêng 33 rnoh mbrô nkual tăm an rlău 1 rbăn ha njoăl an Trung Quốc uănh năl bâh năm 2021. Năm 2022, công ty lĕ geh tâm rgop tay đah 20 hợp tác xã tâm n’gor lĕ njêng geh 3 rbăn ha rnoh mbrô nkual tăm (tâm nĕ săm ƀŭt rhŏ ƀư lôch lah 2.500ha), ntrong mpŏng kan tât năm, công ty mbra geh njêng tay 5 rbăn ha. Rlău ma nĕ, công ty geh 17 ntŭk kan tâl dŭng bâh Tiền Giang tât Tây Nguyên. Wa Lê Minh Tâm, groi tổng giám đốc Công ty cổ phần Thương mại tăch ngluh ndơ an dak bah dih Dũng Thái Sơn an gĭt.

“ Doanh nghiệp lĕ nchrăp na nê̆ ăp rnoh mbrô tâl dŭng n’hanh rnoh mbrô  nkual neh tăm. Gay ma ba kơi tay kơl tăch an dak Trung Quốc mpôl hên dôl nchrăp ăp njoat kan nĕ lah rdâk njêng tay 12 ntŭk tâl dŭng play gay ma tăch an ntŭk tăch rgâl Trung Quốc. Mbơh ƀư tay ăp rnoh mbrô ntŭk tăm an ăp nkuăl bâh Đak Lak kơt Cư Mgar, krông Buk, Krông Năng...gay ma geh rnoh âk tŏng nău geh dơi đah ntŭk kan tâl dŭng.

Dak Lak aƀaơ geh rlău 15 rbăn ha sầu riêng, geh rlău 17,6% rnoh neh tăm bâh lam dak n’hanh lah   n’gor geh rnoh neh tăm âk tal 2 ba kơi Tiền Giang; rnoh geh năm 2022 nchroh geh klâp ma 150 rbăn tấn n’hanh nchrăp rnoh geh tât năm 2025 lah 300 rbăn tấn. Đah nău ơm geh mpeh neh ntu, trôk nar ueh dŭt tâm di, ăp ntil sầu riêng geh nuĭh ƀon lan ta Dak Lak tăm âk kơt lah Ri6, Dona,...geh rnoh wăng sa âk. Wa Vũ Đức Côn, groi Giám đốc ntŭk kan tuch tăm mât rong n’hanh hun hao ƀon lan n’gor Dak Lak an gĭt, gay ma geh vơt nău nkhêp tăch ngluh an dak bah dih tĭng trong tơm ta ntŭk tăch rgâl Trung Quốc, n’gâng kan tuch tăm mât rong Dak Lak lĕ uănh khlăy hun hao nkual tăm nâp nâl bâh rnôk Nghị định thư ntơm geh rdâk njêng. Ndrel đah nĕ, n’gâng kan tuch tăm n’gor Dak Lak lĕ tâm rgop đah ntŭk kan mât tơm tăm n’gâng kan tuch tăm mât rong n’hanh hun hao ƀon lan mbơh tơih ăp nău ntĭm nti n’hanh pă rnoh mbrô nkual tăm, rnoh mbrô ntŭk tâl dŭng play rêh kơl an nău tăch ngluh an dak bah dih. Tât aƀaơ, n’gâng kan tuch tăm lĕ geh njêng n’hanh rdâk njêng nkual tăm sầu riêng rgum tăch an dak bah dih đah lĕ rnoh neh rlău 1.500ha n’hanh 24 rnoh mbrô ntŭk tâl dŭng ta lam n’gor.

Yơn lah tĭng wa Vũ Đức Côn, Nghị định thư nău ngăn lah ăp nău ŭch mpeh kĩ thuật an geh mpeh tăch ngluh ƀư tĭng. Yor nĕ, gay ma play sầu riêng Dak Lak tăch an dak bah dih Trung Quốc jŏ jong rĭ ăp ntŭk, ăp doanh nghiệp, ƀon lan kan lŏ mir an geh n’hao nău ueh di, nău kan blău tâm nău leo mât rnoh khlăy gay ma an tâm di ueh ăp nău ŭch geh, nău ntrŭnh ngluh mbơh tâm Nghị định thư.

“ Rnoh mbrô nkual tăm, rnoh mbrô ntŭk tâl dŭng geh mpeh Trung Quốc mbơh nkre đah Nghị định thư lĕ geh ký mhe kanŭng lah nău an geh dơm, hôm gay ma ndơ he geh tăch an dak bah dih lah an geh nău uănh năl geh kơp dơn. Gay ma sầu riêng geh tăch an Trung Quốc jŏ jong rĭ an geh ntuh kơl nău pah kan, mât chăm tâl dŭng tât nău nchoăn rdeng he an geh ƀư tĭng nău ntrŭnh bâh dak rvăt nglăp”.

Mbra dơi saơ, Dak Lak lĕ geh du rnoh nău nchrăp dŭt na nê̆ an play sầu riêng geh tăch tĭng trong hăn tơm. Nghị định thư geh ký mbơh mpơl du nău njoat hăn khlăy gay ma play sầu riêng Việt Nam geh hun hao ngai. Yơn lah, gay ma geh sŏk dŏng ueh ăp ntŭk tăch rgâl dak bah dih, ngăn lah ntŭk tăch rgâl geh nău dơi bâh Trung Quốc an geh nâp nâl, Dak Lăk hôm nha geh âk nău kan an geh ƀư tâm trong mbơh tơih nău ntơ, geh dŏng công nghệ, kan blău lơn tâm nău rgop kan ndrel.

Nghị định thư dơi ký ton đah N’gâng kan tuch tăm mât rong n’hanh hun hao ƀon lan Việt Nam n’hanh Tổng Cục Hải quan Trung Quốc mbôl du njoăt hăn khlay an tăch n’gluh sầu riêng tâm ntŭk tăch rwăt Trung Quốc. Ndrĭ tâm rnôk tâm nchră ký ton ƀư m’hâm ƀư, ăp nkô̆ nău khlay tâm nghị định thư lah moh ndơ n’hanh sầu riêng Việt Nam an tâm di ăp nău đă moh ndơ gay dơi ntŭk tăch rwăt Trung Quốc ŭch dơn. Gay mkra ăp nău ôp aơ, phóng viên nkô̆ way nkoch geh rơh ôp wa Nguyễn Quang Hiếu, Kruanh jrô kan ndrel lam ntŭr neh n’hanh truyền thông, Cục Bảo vệ thực vật, N’gâng kan tuch tăm mât rong hun hao ƀon lan, jă kônh wa n’hanh lĕ băl mpôl kâp djăt.

- Ơi wa, wa dơi an gĭt đêt nău mpeh tâm rnôk tâm nchră đah N’gâng kan tuch tăm mât rong hun hao ƀon lan n’hanh Tổng cục Hải quan Trung Quốc gay hăn tât ký ton nghị định thư “Đă uănh năl uĕh kah ngăn ngên đah play sầu riêng tăch n’gluh bah Việt Nam an Trung Quốc” ?

- Dơi an lah nău geh kơt nău dơh bah tơm sầu riêng lĕ dơi kruanh N’gâng kan, kruanh Cục lĕ ơm mĭn bah năp ăp năm 2018. Yor nê đah nău ntĭm rđău dŭt n’hâm, mpôl hên lĕ ngăch ndâk njêng ndrôm sam ƀŭt rhăch nău mpeh sầu riêng gay ndơ̆ an ntŭk tăch Trung Quốc. Jêh 4 năm tâm nchră dŭt âk rơh tâm nchră kỹ thuật, ăp nar uănh nđôi ri n’glêh dŭt nar 11/7 kruanh N’gâng kan tuch tăm mât rong n’hanh hun hao ƀon lan n’hanh Tổng Cục trưởng Tổng cục hải quan Trung Quốc lĕ gŭ ndrel ký ton sam ƀŭt nghị định thư aơ. Aơ lah du nău bôk năp gay pơk luh trong hăn mhe an nău kan sầu riêng bah Việt Nam.

- Ndrĭ nkô̆ nău bah sam ƀŭt nghị định thư aơ lah moh ndơ n’hanh moh nău an uănh tâm sam ƀŭt nghị định thư aơ ơi wa ?

-  Mpeh ăp nău đă tâm nghị định thư nĕ lah du sam ƀŭt gay na nê̆ di ăp nău ntrŭnh ma mpeh Trung Quốc ndơ̆ an. Lơn lah tâm Nghị định thư aơ he an uănh du đêt nău khlay kơt bah kơi aơ: bôk năp lĕ rngôch ăp mir sầu riêng, ăp ntŭk tâl dŭng an geh dăn n’hanh dơi ŭch dơn bah mpeh Tổng cục hải quan Trung Quốc kơt N’gâng kan Tuch tăm mât rong n’hanh Hunhao ƀon lan bah Việt Nam lor rnôk tăch n’gluh. Tâm ăp ntŭk tâl dŭng n’hanh ăp nkual tăm an pă cán bộ kỹ thuật m’hâm ƀư gay dơi mât uănh uĕh ngăn rnoh ndơ tĭng di ăp nău đă bah nghị định thư. Hôm mpeh đah ăp ngih pah kan mât uănh ƀư tĭng kơt cục bảo vệ thực vật ri mpôl hên mbra geh âk bôk nău kan tiăr nti gay mbơh rblang ăp nău ntrŭnh aơ du trong ngăch n’hanh lam hvi ngăn tât ăp ntŭk, jêh nĕ tât ăp hợp tác xã, ăp nkual ta lam dak. N’hanh n’ăp ăp ntŭk tâl dŭng uănh tât nău tăch n’gluh sầu riêng.

- Kơt wa mhe nkoch mpeh ăp nău mhe an uănh đah ăp nkô̆ nău tâm sam ƀŭt Nghị định thư aơ, yơn tĭng wa moh lah ăp nău jêr jŏt ma he an uănh tât ân dôh rklaih gay tâm di nău đă tăch n’gluh sầu riêng an ntŭk tăch tâm dak Trung Quốc mêh ?

- Ăp nău jêr jŏt tâm nghị định thư pơng geh ta ăp nău mhe bah nghị định thư aơ nkôp đah ăp nău way bah năp đaơ an pă cán bộ kĩ thuật m’hâm ƀư mât uănh uĕh kah ndơ ta ntŭk tăch. Bah meng nĕ ăp mir tăm an ƀư tĭng ăp nău ntrŭnh mpeh ƀư mât tăm uĕh VietGap, IBM. Tâm ăp trong ƀư bah năp đaơ, trong ƀư way ơm pơng êng, bôl rnôk lĕ ký ton nghị định thư ri he an tĭng ăp nău ntrŭnh bah nghị định thư. Gay đăp mpăn mpeh Trung Quốc mbra ŭch dơn, trong ƀư dơi Trung Quốc ƀư uănh nđôi mô lah dơi jao an mpeh Việt Nam uănh nđôi. Yơn lah nău khlay ngăn lah nău hun hao nău kan sầu riêng nâp nâl ri tĭng jăp ăp ntrŭnh đă tĭng. Tâm nar mbơh ƀư nghị định aơ mpeh Trung Quốc n’hanh đah Việt Nam na nao ƀư bôk nău kan groi nđôi ăp rơh, groi nđôi ndal đah ăp ntŭk tâl dŭng n’hanh nkual tăm. Yor rĭ mpôl hên mpŏng geh nău lăp bah ăp ntŭk dŭt n’hâm nsrôih gay mât ăp nău geh đăp mpăn kơt nău tĭng bah nuĭh râng tăch n’gluh. Lơn lah nău wât mpeh ăp nău ntrŭnh m’hâm ƀư an he ƀư tĭng an pơng di nău đă bah Trung Quốc.

- Ơi wa jêh rnôk ký ton nghị định thư sầu riêng Việt Nam dơi tăch n’gluh an dak Trung Quốc đŏng, n’hanh Việt Nam lĕ mĭn mbra tăch n’gluh sầu trong n’har bri an dak Trung Quốc tâm yan năm aơ đŏng ?

- Dơi an lah Nghị định thư lah du njoăt hăn khlay yor pơng lôch du rơh tâm nchră gay he geh du nău ntrŭnh. Jêh rơh aơ mpôl hên mbra mbơh ƀư dâl nău dăn n’hanh nchrăp m’hâm ƀư gay rhŏ ngăch an tăch n’gluh tâm yan năm aơ. Cục bảo vệ thực vật lĕ nchrăp njuăl dâl sam ƀŭt bah ăp ntŭk kan râng bôk nău kan aơ an Trung Quốc gay Trung Quốc ngăch ntĭm n’hanh he mbra ƀư tĭng trong ntĭm nĕ gay ơm an yan năm aơ.

Ơ, dăn lah uĕh wa !