Ƀon lan Tây Nguyên dôl tăm âk hvi neh tơm sầu riêng. Yơn lah, dŭt âk ƀon lan mô lăng gĭt mpeh kỹ thuật, rêng mât chăm tơm sầu riêng hôm khoah, n’hanh leo ƀư ndơ tăch hôm mô hŏ ăp kôp. Nău nê mbra ƀư jêng kol khan âk n’hanh jêng geh âk rmoh rman đah nuĭh tăm tơm sầu triêng tâm let năp tay. Ăp nkô̆ nău dja dơi nchih nkoch tâm gâl 2 bah du rut nău nchih “Ntoh âk neh tăm sầu riêng ta Tây Nguyên-rmoh rman n’hanh dơh soih”.  

Rnăk nô Dương Việt ta thôn Tân Thành xã Đliê Ya nkuâl Krông Năng, n’gor Dak Lak geh rlău 30 tơm sầu riêng tăm rlŭ tâm mir cà phê. Ăp tơm sầu riêng dja hŏ dơi tăm bơi 10 năm, tơm têh dĭng săk nuĭh. Ăp n’ging bah tơm hŏ têh dĭng tơm blu. Nô Việt mât chăm tơm sầu riêng tâm ban kơt cà phê: ndrel poh du ntil phân, ndrel tŏ dak tâm ban. Ndrĭ yơn dơn geh cà phê an săk geh âk đăp mpăn dơm hôm  sầu riêng kơt lah mô geh play klêh. Năm dŭt âk dơn geh 1 tạ n’gul dơm, nô pha lah an manh mir tơm bah he:

“Aơ lah ăp tơm sầu riêng dŭt têh. Tơm têh, n’ging têh, mpŭm lha uĕh. Lah geh ăp nuĭh gĭt mât chăm ri ăp  tơm ân geh play puăl rsuel tât hang tạ. yơn rnăk mô gĭt mât chăm jêng geh năm mô geh play klêh đêt geh năm ri geh du tạ bar tạ. Mô gĭt geh oh nô I dơn mât tâm pă geh tĭng mir ri ôp gâp. Lah rnăk gâp ri mô gĭt mât chăm mô gĭt ƀư luh jêng play”.

Wa Phạm Thị Hương ta thôn 19 khay 5, xã Ea Yông, nkuâl Krông Păc, n’gor Dak Lak mâp jêr đah kỹ thuật mât chăm đŏng. Hŏ rlău 20 năm tăm tơm sầu riêng, đah mir sầu riêng Dona rlău 1 hécta, yơn play mô săk kah, rnoh khlay thuk rlău 10% rđĭl đah ntil kah uĕh. Săk geh mô đăp mpăn; geh năm tât 25 tấn, yơn năm êng dơn geh rlău 10 tấn dơm. Wa Hương an gĭt, ta nkuâl geh âk nuĭh săm ƀư kỹ thuật sầu riêng đŏng yơn rnăk mô manh, yor rnoh khlay ir.

“Ntŭk hŏ gĭt sầu riêng dah âk geh play ma khân păng đă ăp du ký sa du rbăn prăk. Yơn mir gâp, săk geh 20 tấn ri kơt nti ta khân păng, khân păng đă ndơ̆ 20 rkeh. Ntĭt kơt mô dơi tât 20 tấn ma dơn geh 10 tấn, 5 tấn dơm ri khân păng hôm sŏk ăp du ký du rbăn prăk đŏng. Ndrĭ jêng gâp, ƀư êng, dah âk geh sa dah nê, geh đêt sa đêt”.

Tĭng Tiến sĩ  Đặng Bá Đàn, Kruanh Jrô kan Văn phòng Ntŭk rgum ntrŭt nsôr tuch tăm gưl neh dak nkual Nam Trung Bộ n’hanh Tây Nguyên, Tây Nguyên geh dơh uĕh lơn gay tăm tơm sầu riêng. Lơn lah, trong leo tăm rlŭ cà phê-sầu riêng mbra kơl nkual dja geh tăm dơi bar pe jât rbăn hecta ma hôm đăp mpăn geh nău jŏ jong đŏng. Ndrĭ yơn Nghị định thư mpeh mât kân bah bu tuh sầu riêng hŏ  ký đah Trung Quốc hôm đă ăp nkual tăm dơn geh tăm du ntil tơm sa play lah sầu riêng dơm. Nău nê lơn ma ƀư trong rƀŏng sreh jăng lĕ tơm cà phê hôm geh ngăch đŏng. Tiến sĩ Đặng Bá Đàn lah:

“I ngăn ri ăp dak hôm geh ăp ntil tơm tăm êng êng. N’hanh ta ăp dak  dja khân păng wĭ wĕ lah tăm rlŭ ri gĭt dơi mât kân ntưp bu tuh bah tơm tăm rlŭ tât tơm sầu riêng đŏng lah mô. Yơn nkô̆ nău dja ri ta dak he mô hŏ gŭ mĭn tĭng trong rƀŏng nê. Ntơm nơh gŭ mĭn geh rnoh khlay wăng sa dơm, mô hŏ mĭn tât nkô̆ nău lah he ân ƀư mã mbrô nkual tăm kơt aƀaơ”.

Tât rnôk dja, Tây Nguyên dơi kơp dơn lĕ rngôch 131 mã mbrô nkual tăm sầu riêng, âk rlău 5 tơ̆ rđĭl đah năm e nơh, an saơ nău hao âk ndal tâm pah kan nchrăp ndơ hăn gay sầu riêng Tây Nguyên tăch luh bah dih. Bol ma kơt nê̆,  rđĭl đah rnoh hvi neh tăm sầu riêng ta nkual, gâl dơi pă an mã mbrô lah dŭt roh huach, tâm rnôk nô nău pă an- mât ŭanh- dŏng  mã nkual tăm ntoh luh mô đêt nău khoah. Tă bah mô geh nău nsing nơm, mô geh nău kloh rvoah, geh ntŭk nkual tăm hŏ dơi pă an mã mbrô, yơn nuĭh tăch lah phong đă mplơ̆ tay nău dơi dŏng mã mbrô. Geh nuĭh hŏ tŏng nău dơi pă mã mbrô yơn ăp nuĭh mât chăm rlăch dun mô nsing nơm doanh nghiệp. wa Trần Quốc Toàn, Groi Chi cục trưởng Chi cục Mât uănh săk kah uĕh ndơ tuch tăm si gle tui ka Dak Lak, nkoch nău lư mpeh nău tâm ntôn bah nuĭh ƀon lan:

“Khân păng lah khân păng mô ký đah du hê nuĭh, yor khân păng nha mô hŏ nsing nơm du hê nuĭh đêt. Gâp ôp khân păng ndơ lơh dĭng mô nsing nơm du hê nuĭh, ri khân păng lah aƀaơ ký, ôi tay klak geh nău mpet rŭn ri  mpôl hên mhâm blău ƀư. Ndrĭ jêng ăp nău nsrôih nê lah ân geh nău nkol tâm ban ŭch n’hanh geh quy định kloh nuĭh ƀư ndranh gay nkra ăp nău tâm pit nê. Luật kinh tế, luật dân sự hŏ geh, yơn nkra ăp nău tâm pit nê bah nuĭh ƀon lan hôm jêr ngăn”.

Mhe aơ, tâm mpôl ntơm njêng nău kan tuch tăm ta Tây Nguyên nkoch lam hvi nău lah “Ŭch ngăch ri hăn du hê, ŭch hăn ngai ri ndrel hăn nsum”. Sầu riêng Việt Nam dôl hao ngăch n’hanh rƀŏng tât ntŭk tăch rgâl ngai, nău ndrel hăn lơn ma jêng khlay. Yơn I ngăn mô geh nău nsing nơm, mô geh uănh trong jong, mô geh leo ƀư, nău hăn ngai bah sầu riêng Tây Nguyên hôm lah nkô̆ nău ân dơi nchră, ân dơi nkra đŏng./.

Link web: Nău 1- https://vov4.vov.vn/mnong/tuch-tam-nha-nong/sau-rieng-wang-sa-ntet-nkri-ca-phe-nap-nal-417590.vov4