Wa Hà Văn Mừng ta thôn Lũng Vân, xã Ia Lâu, nkuăl Chư Prông mhe sreh lĕ du n’gul mir tơm điều 3ha. Âk năm mât chăm tơm điều, wa Mừng mô nănh sreh jăng đŏng, yơn lĕ tâm 3 năm aơ, rnoh găr điều lĕ jŭr du n’gul,  nău geh play kanŭng hôm 30% dơm jêng rnăk vâl mô hôm dăng mât. Năp lor wa nchrăp tăm ba ta rnoh neh tăm điều mhe geh sreh gay ma mât đăp mpăn nău rêh rnăk vâl.

“Bar pe jât năm ba năp, 3ha lah geh 200 rkeh prăk. Yơn bâh ntơm mô jêng mô geh play 3 năm dăch aơ, rnoh khlăy lĕ rgâl rĭ gâp sreh lơi. Dak nât pleipai geh dak kôwl tŏ an 500ha rĭ rli ƀư, geh 8 tấn ba rêh/1ha.

Nău sreh jăng tơm điều dôl geh ta ăp xã n’har bri Ia Lâu, Ia Ga, Ia Piơr, nkuăl Chư Prông, n’gor Gia Lai. Êng ta xã Ia Piơr, bâh dŭt năm 2022 tât aƀaơ, lĕ geh 300ha lĕ sreh jăng gay ma rgâl jêng tăm tơm gleh nar, dŭt âk lah ba, mbo, bum...wa Bùi Văn Tiến, kruanh UBND xã Ia Piơr an gĭt, aƀaơ, ta ntŭk ê hŏ geh nău mpŏng kan na nê̆ n’hanh kơl an geh săk rnglăy an ƀon lan tâm nău rgâl tơm tăm. Nău tăm tơm gleh nar ta rnoh neh tăm tơm điều ơm kanŭng lah nău kan lor bôk năp dơm.

“Nău mĭn bâh xã lah rgŏ jă, mbơh tơih ƀon lan, rnoh neh ma săk rnglăy rĭ mât tay gay ma chăm, mô geh nklơi jăng. Ăp rnoh neh i ueh lâng, dơi chôk rli rĭ an geh tăm bum, mbo..nĕ lah tơm gleh nar. Hôm rnoh neh ma tŏng dak tŏ rĭ tăm tơm sa play”.

          Nău kan sreh-tăm, tăm- sreh rnôk geh rnoh rgâl l ma bum mbo lĕ tă geh đah âk ndơ tuch tăm tơm ta Gia Lai kơt lah cao su, tiêu, cà phê...aƀaơ  geh tay đah tơm điều. Nău aơ du tơ̆ tay an geh n’gâng kan tuch tăm an n’hao nău kan mpŏng kan tâm nău rgâl mhe tơm tăm n’hanh rdâk njêng du rnoh khlăy mpeh ndơ tuch tă nâp nâl ta ntŭk.

Nô nău nuĭh ƀon lan nkual n’har bri Chư Prông, n’gor Gia Lai hŏ n’hanh dôl sreh jăng tơm điều ta rnoh neh dŭt hvi. Bôk năp kônh wa hŏ geh trong nchrăp gay rgâl jêng âk ntil tơm tăm êng ƀa ƀă. Yơn lah, mhâm ƀư gay rgâl tâm di, geh nău tam, n’hanh n’gâng kan tuch tăm n’gor Gia Lai ndrel hăn ƀon lan kan lŏ mir mhâm ƀư? Wa Trần Xuân Khải- Chi cục trưởng Chi cục Tuch tăm n’hanh Mât njrăng si tăm n’gor Gia Lai ơh nkô̆ nău dja ma rơh tâm ôp bah kơi aơ:

Hơi wa, âk năm mhe aơ, rnoh khlay điều hŭch thuk, trôk nar tât ndal ƀư tơm điều mô jŭr geh play, ƀư ƀon lan âk ntŭk sreh jăng, rgâl tơm êng ƀa ƀă. Mhâm may năl mpeh nău ngăn geh dja mêh? ?

Wa Trần Xuân Khải: Ơ! Điều lah ngoăy tâm ăp ntil tơm tăm khlay bah âk nkuâl tâm n’gor, năm 2022 rnoh hvi neh tăm điều bah Gia Lai geh 23.320 ha. Tâm ăp năm aơ, tơm điều hŏ rgop jut jăng  ji ngot, n’hŭch ach o, nta geh nău rêh n’hanh nău kan đăp mpăn an hang rbăn nuĭh kan ta ntŭk. Yơn lah, lơn âk rnoh neh tăm điều ta ăp nkuâl tâm n’gor tăm ntơm bah năm 2005 let kơi, lơn âk tăm ma găr, tăm ntŭk neh sop, mô geh dak tŏ…bah meng nê, nău mât chăm, mô hŏ dơi ŭanh khlay ntuh kơl, geh ntuh kơl yơn dŭt đêt, jêng tât mir tơm kro ranh, tu ndrŭng chuh sa, săk geh đêt, găr nsiăp donh mô jâk geh play.

Ăp năm mhe aơ tă khuch bah rgâl trôk nar, mih wai nkre đah sial nđik (tâm bah năp, tâm, bah kơi Tết Nguyên Đán) – di tâm rnôk tơm điều luh dang kao jêng tât rnoh kơn play đêt, săk geh hŭch. Tâm rnôk mô jŭr geh play hôm rnoh khlay hŭch thuk đŏng, nău rêh bah nuĭh ƀon lan tăm điều mâp âk n’gâng kan tuch tăm dăn tâm pă ndrel kônh wa tăm điều tâm n’gor jêr jŏt.

Ntoh bah nău ngăn geh tuch tăm n’hanh mpơl uĕh bah ntŭk tăch rgâl, nău hŭch rnoh hvi neh tăm điều, rgâl si tăm ta neh tăm điều mô săk jêng uĕh jêng tăm ăp ntil tơm tăm êng ƀa ƀă geh rnoh  khlay wăng sa âk lơn n’hanh geh trong tăch luh đăp mpăn, kơt tơm sa play, chanh rse, khoai Tây, tơm dak si, mbo sinh khối... dôl lah trong rƀŏng bah nuĭh ƀon lan  tăm điều ta âk nkuâl, lơn lah ta nkuâl Chư Prông, n’gor Gia Lai.

-Hơi wa, uănh mpeh rnoh nsĭt geh wăng sa ri nău rgâl dja, lơn lah ta ăp ntŭk geh mir điều kro ranh, săk geh đêt lah tâm di. Ndrĭ, n’gâng kan tuch tăm mhâm geh nău njrăng đă đah nuĭh ƀon lan tâm nău rgâl tơm mhe mêh?

 Wa Trần Xuân Khải: Ơ! Gay der ăp nău tât mô gĭt năl lor, rnôk “tơm ndơ tăch âk bưm ir”, rmeh, jŭr thuk, mbra jêng kơt tơm “cao su, tiêu” n’hanh jêng tât geh nău kơl rvăt kơt “rpŭng kai, bum prŭm” ntơm nơh, nău tĭng ƀư rgâl si  tăm  ta neh tơm tăm mô săk geh, kônh wa ân tĭng ƀư ăp trong rƀŏng, trong nchrăp bah n’gor, njrăng đă nhih pah kan rnâng kan. Mô dơi tăm tâm kơt nchroh, tăm rơ̆ hvi rnôk mô hŏ geh trong tăch  luh.

Kônh wa rgâl, moh ntil tơm tăm, moh ntil ndơ mât yơn nău khlay lah ân geh ntŭk trong tăch rgâl n’hanh rlău dơi nău ndơm tuch tăm nchah nchrai, huêt jê̆, ntoh ƀư êng n’hanh ân tâm boh tay. Tuch tăm ân ƀư ma trong tâm ton wăng sa. Tâm rnôk tâm rlong dŭt rgŭt n’gĭng, ân geh ndơ ƀư âk, săk kah âk, di rnoh kah uĕh dak bah dih, ndơ̆ ndơ  tăch di rnôk, rnoh khlay tâm rlong.  

Nuĭh ƀon lan du hê mô dơi ƀư nău dja. Jêng, gay tuch tăm tĭng nău mĭn wăng sa tuch tăm, kônh wa he ân ntơm bah rêng kan “dâk ƀư mpôl”. Ƀon lan ân ƀư di  rêng kan tuch tăm nsum tĭng dâng sre. Rêng tuch tăm, klêh donh, mât prăp n’hanh tăch rgâl bah ƀon lan dơi njêng n’hanh tĭng ƀư nsing ta nău ŭch đă geh bah doanh nghiệp, bah ntŭk tăch rvăt. Geh kơt nê, mơ lor nchrăp dơi trong tăch luh đăp mpăn, đăp mpăn tuch tăm geh nău dơi jŏ jong.

- Ndrĭ ri let năp tay, n’gâng kan tuch tăm moh geh trong nchrăp ntop kơl, rƀŏng trong an nuĭh ƀon lan ta ăp nkual rgâl tơm điều mô săk jêng tăm ăp ntil tơm êng ƀa ƀă mêh? 

Wa Trần Xuân Khải: Nar 14/3/2023, n’gâng kan tuch tăm n’hanh ăp nkuâl, n’gâng kan, đơn vị geh tât bah n’gor hŏ nsŏng kơl UBND n’gor Gia Lai hŏ n’gluh an dŏng “Đề án rgâl  tơm tăm mô săk jêng tăm tơm geh rnoh khlay wăng sa âk n’hanh bên di đah rgâl duh nđik trôk nar lvang năm 2023 – 2025, rƀŏng tât năm 2030”. Tĭng nê, UBND n’gor hŏ rđău đă n’hanh n’gâng kan tuch tăm hŏ geh siƀŭt ntĭm nti nkuâl ƀư uănh năl tay ăp tŏng, rdâk njêng trong nchrăp rgâl tâm di đah nô nău geh ngăn ngăn ta ntŭk. Mât uănh leo tĭng ƀư nău rgâl tơm tăm mô săk jêng tăm ăp ntil tơm geh rnoh khlay wăng sa âk.  

Bah meng nê hŏ rđău đă, ntĭm nti ăp nkuâl ndop ăp tơm prăk ntuh kơl bah bôk nău kan gưl neh dak, ăp bôk nău kan, trong nchrăp  êng ta nkuâl gay ntop kơl, ntrŭt nsôr ăp mpôl, ăp nuĭh rgâl si tăm n’hanh ntuh kơl tâm rgop tuch tăm tĭng trong rƀŏng geh ndơ tăch rgum, têh hvi, nkre đah nkret njêng , mât prăp ndơ tuch tăm tĭng trong tâm rgop rêng rnoh khlay nâp dăng.

Bah meng nê, dăn đă ăp nkuâl lor nchrăp, kan nsum đah ăp đơn vị rnâng kan geh tât bah Sở Nông nghiệp n’hanh Phát triển nông thôn gay sơch ntŭk rdâk njêng ăp trong ntĭt leo dăp rgum tơm tăm đăp mpăn n’hao nău dơi tam dŏng neh, n’hao rnoh khlay ta du blah neh tuch tăm, n’hao uĕh săk geh dơh uĕh bah nkuâl n’hanh leo ƀư tuch tăm nsĭt geh nău tam jŏ jong, tŏng đah nău ŭch geh lăp rgum ma trong ntrŭt ntrôl dăp rgum tay n’gâng kan tuch tăm, tĭng ƀư rdâk njêng ƀon lan mhe, ta tĭng nkuâl tâm n’gor.

-Dăn lah uĕh wa!