Wa Nguyễn Hường, deh năm 1960, ta xã Trang, nkuăl Đăk Đoa, n’gor Gia Lai lah ƀon lan kan lŏ mir tă geh gĭt 8 năm tăm chanh rse. Wa Hường an gĭt, aƀaơ, rnoh chanh khlay bâh 8 rbăn tât 10 rbăn prăk/kg, hôm chanh rse ntil 1 geh rnoh tăch âk lơn, tâm ƀah dŭt âk mpeh wăng sa. Yor nĕ, ak năm aơ, wa rgum uănh gĭt kĩ thuật tăm chanh rse an rnoh chanh rse ntil 1 an ueh. Wa Hường an gĭt, đah 2 ha chanh rse, ăp năm wa geh klâp ma rlău 35 tấn play/yan. Tâm nĕ mbra dơi geh 20 tấn chanh rse ntil 1. Ndrel đah nĕ, tâm rnôk mât tăm, wa Hường uănh khlăy nău hun hao nâp nâl mir tơm, mô hao nău geh đah ăp trong kan.

 “Phân hữu cơ ntil găr mpli nsum đah ach ndrôk ndum, rnôk tơm hao mpâr rĭ ƀư rse, rse ba lơ, rse ta n’gul n’hanh rse ba dâng lah 3 rse. Sa 2 rơh, bôk năp, rơh 2, rơh pe koh jăng.

Lah nuĭh tă geh gĭt tâm nău tăm chanh rse geh âk tâm âk năm mbro, wa Trần Ngọc Châu- xã Nam Yang, nkuăl Đăk Đoa an gĭt đŏng, bâh ntơm săch ntil wa lĕ geh săch rvăt ntil bâh ăp ntŭk kan, công ty knơm, mô lah ăp mir tơm ntil bôk năp geh ntŭk kan tuch tăm nkuăl mbơh tơih, mbơh đă.

Tâm rnôk chanh têh jêng n’hanh hun hao, wa Châu an lor mât chăm tĭng trong hữu cơ, nâp nâl. Phân poh an chanh geh wa ndum bâh ach ndrôk tâm âk khay, mât đăp mpăn mô geh bu tuh, mô geh nău djơh khuch, n’hanh ƀư lêk lĕ ăp ndơ jêr lêk ê lor poh an tơm tăm. Gay ma mât đăp mpăn rnoh chanh rse ntil 1 âk, wa Châu an gĭt kanŭng geh lêh dŏng lay tâm 3 rơh, mbra tăm tay. Tâm rnôk lêh play, wa uănh khlăy ta nău lêh play an rsang. wa Châu an gĭt tay.

“Lah geh mât chăm tĭng trong hữu cơ rĭ ueh, mô geh nău khuch tât êng. Tơm chanh rse nđir, ueh lơn. Hăn tâm nchră uănh kơt nău bu ƀư. Ŭch geh chanh rse ntil 1 âk ngăn lah dŏng phân hữu cơ n’hanh koh n’ging. Du n’ging lơ ma dăng rĭ an geh 4 play 1 n’gĭng, rơh 2 tât 3 rĭ an 3 play dơm.

Tĭng nău mbơh bâh ntŭk kan tuch tăm mât rong n’hanh hun hao ƀon lan Gia Lai, aƀaơ rnoh prăk ntuh kơl râng geh an 1 ha chanh rse klâp ma 200 rkeh prăk. Lôch rnôk tăm 7 khay, chanh rse an nău geh rơh play bôk năp, lôch nĕ an nău geh tay 3 rơh, ăp rơh tâm ƀah klâp ma 3 khay. Nău geh chanh rse geh klâp ma 35 tât 40 tấn/ha n’hanh rnoh tăch râng geh aƀaơ klâp ma 12.500 prăk/kg. Kơt nĕ, lôch n’hâp lĕ prăk, nău geh rlău 350 rkeh prăk/ha.

Aƀaơ, chanh rse lah ngoăy tâm âk ndơ tuch tăm tơm bâh Gia Lai, đah rnoh neh klâp ma 4.500ha ta dŭt năm 2022. Nău ngăn, ăp ntŭk nău dơh nơih mpeh trôk nar, mih sial n'hanh tă blău pah kan bâh ƀon lan kan lŏ mir tâm n’gor dŭt tâm di gay ma hun hao tơm chanh rse. Aƀaơ, ta n’gor, chanh rse geh tăm ta 15/17 nkuăl, nkuăl ƀon têh, rgum dŭt âk ta ăp nkuăl Đăk Đoa, Mang Yang, Đăk Pơ, Chư Prông. Wa Đoàn Ngọc Có-Groi giám đốc ntŭk kan tuch tăm mât rong n’hanh hun hao ƀon lan n’gor Gia Lai an gĭt, đah âk nău geh ơm geh, n’gor geh nău mpŏng kan mbra hun hao rnoh neh chanh rse hao tât 20 rbăn ha ta năm 2025.

“N’gor dôl mpŏng hun hao rnoh neh chanh rse hao tât 20 rbăn ha tât năm 2025. Aƀaơ, ta n’gor geh 20 doanh nghiệp tât râng tăm, tăch rvăt, nkret njêng, tăch rvăt ntil chanh rse. N’hanh he lĕ geh ăp ngih máy nkret njêng têh. N’gor mpŏng tay ndrel đah nău pah kan hăn tĭng ăp nău mpŏng kan, an tâm di đah nău ŭch ta ntŭk tăch rgâl tĭng trong tơm; n’hao nău dŏng ăp trong kan mât uănh na nê̆ ntŭk pah kan jan sa, ndrel đah gĭt na nê̆ tu tơm ntŭk tăm, n’hao nău nkra njêng, nkret ƀư, tăch rvăt ndơ.

Săk geh chanh rse ta Gia Lai geh tât nklăp 35 tât 40 tấn/ha n’hanh rnoh khlay rĭng geh aƀaơ nklăp 12.500 prăk/kg. Lôch n’hâp lĕ prăk dŏng kan, hôm nsĭt geh 350 rkeh prăk/ha. Ndrĭ, mhâm ƀư gay nău mât chăm chanh rse an dŭt uĕh jêng jŏ  jong? Phóng viên Radio nău ngơi Việt Nam geh rơh tâm ôp đah wa Nguyễn Kim Anh- Kruanh Jrô kan tuch tăm n’hanh hun hao ƀon lan nkuâl Đăk Đoa mpeh kỹ thuật mât chăm gay đăp mpăn tơm chanh rse jong rêh n’hanh rnoh âk play chanh rse ntil 1 âk. Jă kônh wa n’hanh băl mpôl djăt ndrel!

- Lor bôk năp dăn may an gĭt, ta nkuâl Đăk Đoa, n’gor Gia Lai, rnoh hvi neh tăm chanh rse tâm ăp năm rlău aơ mhâm mêh?

Wa Nguyễn Kim Anh: “Bar năm rlơ̆ aơ, rnoh hvi neh tăm chanh rse ta nkuâl Đăk Đoa hao ngăch. Ntơm bah 400 ha tât aƀaơ lah rlău 700 ha. Chanh rse tăm âk ta ăp neh tăm tiêu mô uĕh jêng n’hanh săk geh đêt, khĭt ri rgâl tăm chanh rse. Tâl bar lah ndăn dŏng neh sreh tăm tay cà phê, nkre nkŭm n’hâm, nkre njêng tơm tăm bôk năp. Rnoh duh neh n’hanh rnoh âk mih ri ta nkuâl Đăk Đoa neh guh bazan, dak, rnoh âk mih tâm di jêng tơm chanh rse săk geh âk, trong tăch luh play chanh rse aƀaơ đăp mpăn. Geh âk doanh nghiệp rgum rvăt rnoh khlay. N’gâng kan tuch tăm hŏ rƀŏng trong an kônh wa tăm chanh rse, ntop kơl pă an mã mbrô nkual tăm gay đăp mpăn trong tăch luh đăp mpăn an chanh rse n’hanh n’hao rnoh khlay tăch n’gluh.

- Aƀaơ, kônh wa ƀon lan dôl kơt nti n’hanh dŏng âk kỹ thuật mât chăm gay âk geh play ntil 1. Nău dja kơl play chanh rse tăch geh rnoh khlay, nsĭt geh wăng sa âk bah mir tơm chanh rse. Ndrĭ ŭch geh âk play chanh rse ntil 1, kônh wa ân moh ndơ njrăng uănh khlay mêh wa?

Wa Nguyễn Kim Anh: “Aƀaơ, chanh rse ntil 1 ntơm bah 20.000 prăk let lơ, geh rơh tât 30.000 prăk, 40.000 prăk/1 kg; hôm chanh rse rlŭ ri 8.000 prăk 15.000 prăk/1kg rlơ̆ tay. chanh rse ntil 1 ri đăp mpăn play têh, tâm ban, lĭt uĕh,  mô tu ndrŭng chuh sa. chanh rse ntil 1, ŭch ƀư dơi ri ân geh kỹ thuật mât chăm, ntuh kơl âk lơn. Rơh klêh play buh bôk năp, rnoh play đêt, ntơm bah 9 tât 15 mblâm play/1kg mbra tăch dơi chanh rse ntil 1. Rnoh âk play nsĭt geh tay chanh rse ntil 1 n’hanh ndăn ăp rơh bah kơi tay đah chanh rse ntil 2 n’hanh 3 ri mbra âk lơn rđĭl đah tăm chanh rse tăch âk mpưm. chanh rse ntil 1 dŏng gay sa ma play rêh ta ăp nhà hàng, ri play ân dŭm tâm ban, rnoh tăch khlay.

Nuĭh tăm ân geh kỹ thuật n’hanh ntuh kơl âk. Lor bôk năp lah ân sơch ntŭk neh tăm tâm di, rnoh dak tŏ ân tâm ban geh mbro ntơm bah 2 tât 3 tơ̆ tŏ. Kỹ thuật khlay lơn lah rnoh mât chăm n’hanh ndơ sa hao jêng an chanh rse, ân lơi ir chanh rse luh play âk. He lơh bah ir luh âk play, gay rnoh play ntil 1 n’hanh ntil 2, hôm play ntil 3, 4, 5 koh jăng, rnôk luh jêng play ri mơ an rong play jêh aơ tay. Play đêt ri đăp mpăn an chanh rse ntil 1.

Tâl bar lah ân hao jong rêh n’hanh mât dơi chanh rse ntil 1 ri tâm n’gâng kan mpôl hên njrăng đă kônh wa ân lơi ir dŏng âk phân hoá học, n’hao âk poh phân hữu cơ, mô dŏng dak si mât njrăng si tăm, rgâl dŏng ăp chế phẩm sinh học. Rlău ma mât chăm tŏ reh ri ân puh ăp ntil sinh học, hữu cơ puh bah lha đŏng ri chanh rse mơ đăp mpăn rêh jong.

- Tâm let năp tay, n’gâng kan tuch tăm nkuâl mbra moh geh trong nchrăp gay kơl kônh wa tăm jŏ jong tơm chanh rse mêh, hơi wa?

Wa Nguyễn Kim Anh: “Aƀaơ, geh âk ntil mbra khuch tât săk kah play chanh rse. Jêng, mpôl hên njrăng đă kônh wa ƀon lan  dŏng ăp ntil hŏ tăm đăp mpăn, tâm di kơt đài nông 1, công ty nsing nơm gay kônh wa rvăt; tâl bar lah sơch ăp mir geh tơm me gay đăng ký đah Sở Nông nghiệp di rnoh păng, ntrŏng aơ lah chanh rse geh tơm ndru me, n’gu tơm kloh rvah, tơm dăng chŏl đah bu tuh. Gay mât rêh tay jŏ jong tơm chanh rse n’hanh tĭng ƀư tay trong nchrăp dăp rgum tay si tăm ndơ mât bah nkuâl ri  aƀaơ mpôl hên rƀŏng tơm chanh rse lah tơm khlay, rgop n’hao nău geh wăng sa n’hanh âk ntil ndơ geh ƀư ta du rnoh neh tuch tăm.  

- Ơ, dăn lah uĕh wa !