Nuĭh tăm tiêu ta Tây Nguyên lah nsum, ta n'gor Gia Lai lah êng dôl lăp tâm khay klêh. Việt Nam aƀaơ hôm lah dak tăm n'hanh tăch n'gluh tiêu dŭt âk lam ntŭr neh. N'hao êng săk nău nê, nuĭh tăm tiêu nar lơn ma ŭanh khlay tât săk uĕh play, gay tŏng an nău ŭch geh khăch khoch bah ntŭk tăm lam ntŭr neh.

Ăp nar n'gul khay 2, mir tiêu 1500 n'gâng bah rnăk wa Mai Thị Quế, Thôn 2, xã Tân Bình, nkuâl Đăk Đoa, way dŭt mô ru mông nar klêh play. Wa Quế an gĭt, ân manh  tât 5 nuĭh kơl klêh lĕ ma pơh mơ lôch jêng prăk nkhôm nar luh kan âk. Yơn lah, gay ndăn dŏng lĕ njôk tiêu gay ƀư  phân poh, rnăk wâl hôm tŏng ăp rnoh prăk dŏng kan đŏng, ƀư hôm geh sa đŏng.

        "Rnăk hên mât chăm ma sinh học kơt ăp cúc quỳ, bơ dŭm, prit dŭm, bánh ngi, ăch ndrôk rêh. Ndum tâm 3 khay lah ndjôt poh. Mô dŏng dak si hoá học, mir tiêu nđĭr uĕh, ăp năm nsĭt geh âk đŏng. Tiêu geh play tăch lah rhơn ngăn".

Ăp năm mhe aơ, rnoh âk play tiêu Gia Lai hŭch âk rđĭl đah năm geh âk 2015-2017, yơn săk uĕh dơi n'hao âk. Wa Lê Công Nguyên, nuĭh tơm rgum rvăt tiêu ta xã Tân Bình, nkuâl Đăk Đoa an gĭt, nău dja nsĭt an geh lĕ ma ƀon lan kan lŏ mir, doanh nghiệp n'hanh n'gâng kan tiêu lah nsum:

      "Săk geh tiêu uĕh ri rnoh khlay hao âk lơn. Săk kah uĕh ndơ geh ƀư dơi n'hao ri nuĭh dăn hăn rvăt mbra âk lơn, tăch luh bah dih geh rnoh khlay âk lơn. Bu  gĭt tiêu he săk kah uĕh, bu mbra hăn tât joi gay rgum rvăt."

        Aƀaơ, lĕ rngôch rnoh hvi neh tăm tiêu ta n'gor Gia Lai lah rlău 13.500 ha, rgum lơn âk ta ăp nkuâl Chư Sê, Đăk Đoa, Chư Prông, Chư Pưh, Ia Grai,... Wa Lê Tấn Hùng- Groi kruanh jrô kan tuch tăm n'hanh hun hao ƀon lan nkuâl Đăk Đoa an gĭt, nklăp 3 năm rlơ̆ aơ, rnoh hvi neh tăm tiêu ta nkuâl hŏ mât dơi đăp mpăn rlău 2000 ha, tâm di đah dăp rgum bah nkuâl. Nkre, nău mât chăm tiêu hŏ geh trong rgâl uĕh, rgâl mbrơi jêng trong mât chăm kloh uĕh ta mir. Nău tâm rgop kan nsum mât chăm tiêu geh kơp dơn săk kah uĕh n'hanh tâm ton tăch ndơ geh ƀư, nar lơn ma dơi pơk hvi. Năm klêh tiêu 2023 ta nkuâl hŏ geh du đêt trong ntĭt leo tâm rgop kan nsum têh hvi tât 50 ha. Wa Lê Tấn Hùng an gĭt:

       "Tâm bah ri aơ nơh, nkuâl Đak Đoa hŏ njrăng đă n'hanh rƀŏng trong an nuĭh ƀon lan mât chăm tiêu tĭng trong nâp dăng. Ƀon lan hŏ ƀư mât chăm kloh uĕh mô dŏng âk dak si. Kơt lah mô hôm geh nuĭh ƀư tĭng trong mât chăm dŏng âk phân hóa học gay n'hao săk geh âk, gay đăp mpăn geh trong tăch luh, tŏng an nău ŭch geh rvăt bah doanh nghiệp".

Mhe aơ, ta nkual ƀon têh Buôn Ma Thuột, n'gor Dak Lak, Hiệp hội hồ tiêu Việt Nam ƀư tâm nchră dak bah dih mpeh n'gâng kan tăm tiêu Việt Nam. Aơ lah rnôk gay ăp nuĭh mât chăm, nkret njêng n'hanh tăch n'gluh tiêu tâm ôp, tâm nkoch nău lư n'hanh ăp nău jêr jŏt, kŏ kol, n'gluh ăp trong nkra bah gay ntrŭt ntrôl hun hao nău kan tăm tiêu lam ntŭr neh. Ta tâm nchră, wa Hoàng Thị Liên, Kruanh Hiệp hội hồ tiêu Việt Nam an gĭt, nău ŭch geh ndơ săk kah bah ntŭk rvăt n'glăp nar lơn ma khăch khoch. Nău dja ân dơi uănh khlay mha êng bah n'gâng kan tuch tăm n'hanh ăp nuĭh râng pă an tơm ndơ tăch.

"Way ŭch geh nău tâm boh lhăt đah nuĭh tăch n'gluh, nuĭh nkret njêng bah Việt Nam pah kan tâm boh lhăt đah nuĭh mât chăm na nê̆ tơm tiêu lah ƀon lan kan lŏ mir. Ndrĭ ƀư dơi mhâm ƀư, tŏng geh an ndơ tăch dah âk ri nău nê ân geh nău lăp kan bah doanh nghiệp, bah ăp nuĭh nkret njêng, bah ăp nuĭh tăch n'gluh yor ăp nuĭh tăch n'gluh lah ăp nuĭh hăn rvăt ăp ndơ geh ƀư bah ƀon lan gay hăn tăch tay ri bu mbra gĭt năl trong rƀŏng bah ntŭk tăch rgâl ntơm bah nê bu plơ̆ rƀŏng tay trong an ƀon lan kan lŏ mir. Nău dja du gâl lah  nău nsrôih bah doanh nghiệp yơn ân geh nău tâm boh bah ƀon lan kan lŏ mir đŏng".

Wa Vũ Bá Phú, Cục trưởng Cục Xúc tiến thương mại Bộ Công thương an gĭt, Việt Nam aƀaơ hôm lah dak tăch n'gluh tiêu dŭt têh lam ntŭr neh. Năm mhe aơ, dak he tăch n'gluh nchroh geh nklăp 220 rbăn tấn, âk tât 55% lĕ rngôch rnoh âk tiêu lam ntŭr neh. Yơn lah, gay ăp ndơ geh ƀư nkret njêng bah tiêu Việt Nam năl dơi săk he ta ntŭk tăch rgâl lam ntŭr neh du trong jŏ jong, n'gâng kan tiêu hôm geh dŭt âk nău kan ân dơi ƀư:

      "Bôk năp lah n'hao nău dơi di tĭng ăp rnoh kah uĕh dak bah dih lơn lah mpeh ăp nău krêp dak si ndrŭng, ăp rnoh di mpeh mât chăm jŏ jong nsĭt an geh wăng sa, rêh jêng kon nuĭh, ntŭk gŭ rêh. Tâl bar nê lah dŏng ăp công nghệ mât chăm, ƀoi tĭng tơm luh n'hanh buăt nthoi năch rvăt gay dŏng lam trong kan nê an nău kan maketing. Tâl 3 lah rƀŏng tay trong têh jong rdâk tay rup gui ntoh du trong jŏ jong ta ăp ntŭk tăch rgâl tơm, geh trong tor gĭt lor na nê̆ n'hanh weh rnoh nău dơi nsĭt geh mpeh njêng ndơ geh ƀư mhe lăp tăch tâm ăp ntŭk têh khlay".