Âk rnoh neh tăm tâm breh, cà phê bâh tơm tăm ngăn lĕ jêng tơm tăm ba kơi, geh rnôk ăp ntŭk rôk lĕ rngôch, ƀư khuch tât  n’gâng kan tuch tăm dŭt khlay, nkre lah n’hao nău tât khuch bâh nău dơi mhe lah sầu riêng.

Ta nkuăl  têh Buôn Hồ lah ngoăy tâm âk nkual pah kan jan sa tâm nău ntĭm leo nkual neh tăm cà phê Buôn Ma Thuột. Cà phê ta nkual neh aơ ntoh lư bâh ta năp rklaih đăp mpăn yor geh tăm ta nkual neh Bazan ueh jêng, nău prêh bâh 600 tât 700 mét đah rnoh dak lêng. Yơn aƀaơ, cà phê ta aơ lĕ mô hôm geh mât đah sầu riêng. Ta du đê̆ ntŭk bâh nkuăl têh, sầu riêng lĕ âk lơn đah cà phê. Wa Nguyễn Văn Thanh, nuĭh geh bơi tât 1 rbăn tơm sầu riêng ta phường An Bình an gĭt, bôk năp wa tăm sầu riêng tâm breh ta cà phê, yơn đah rnoh khlăy wăng sa âk rlău, wa lĕ ngăch rôk lĕ cà phê. Nuĭh ta rnăk vâl bâh wa Thanh kơt tĭng nău kan aơ đŏng, sreh lĕ cà phê gay ma tăm êng sầu riêng.

Bôk năp rĭ gâp tăm sầu riêng tâm breh ta tơm cà phê, 4 năm bôk năp, gâp lêh dŏng cà phê gay ma rong sầu riêng. Yơn tât năm tal 5, sầu riêng geh lêh play rĭ gâp sreh lĕ cà phê. Ta jay bơ̆ gâp ƀư kơt nĕ ueh jêng lah sreh lĕ cà phê bâh ntơm gay ma tăm sầu riêng.

Du ntŭk tăm âk cà phê êng ta Dak Lak lah krông Pach, tơm cà phê tâm nău mbơh njrăng roh rnoh neh tăm yor lah tăm sầu riêng âk ir. Cà phê ta aơ, bâh tơm tăm tơm, aƀaơ jêng tăm ba kơi dơm. Âk rnoh neh lĕ geh sầu riêng tăm ndơn lĕ rngôch, nău kan tăm tâm breh sầu riêng ta cà phê, lôch nĕ sreh lĕ cà phê rnôk sầu riêng lĕ têh, lĕ geh bâh xã Ea Yông tât ăp xã Ea Kênh, Ea Knuêch n’hanh Hòa Đông. Wa Nguyễn Xuân Quang, thôn Tân Hòa 2, xã Ea Knuêch nuĭh mhe geh tăm tay 200 tơm sầu riêng ta rnoh neh 1,2ha cà phê an gĭt: Nuĭh ƀon lan aƀaơ kanŭng mĭn tât tơm sầu riêng dơm:

“Aƀaơ dŭt âk kanŭng geh tơm cà phê đah tơm sầu riêng, ma cà phê rĭ nău geh mô âk. Năp lor saơ sầu riêng geh rnoh khlăy rĭ tăm dơm. hôm rnoh khlay ba kơi tay rĭ mô hŏ gĭt”.

Đah ƀon lan kan lŏ mir ta Lâm Đồng, bol ma bên đah tơm sầu riêng jŏ lơn ta Dak Lak, yơn tơm aơ dôl hao jêng âk ta ăp nkual tăm cà phê âk đong, kơt Di Linh, Đức Trọng, Lâm Hà, ƀon lan kan lŏ mir Nguyễn Văn Trung, ta xã Đinh Trang Hòa, nkuăl Di Linh an gĭt:.

“aƀaơ ƀon lan ăp nuĭh kơt nĕ da dê, ƀon lan saơ bu tăm ndơ aơ tơm ri rĭ kơt tăm, nuĭh aơ tăm sầu riêng geh jêng rĭ kơt tăm, ăp ntŭk hăn saơ geh bu geh tăm sầu riêng da dê”.

Tĭng wa Nguyễn Nam Hải, kruanh hiệp hội cà phê ca cao Việt Nam, nău rnoh neh tăm sầu riêng hun hao ngăch, run in lĕ cà phê mbra dơi geh 2 nău tât têh, nĕ lah ƀư an ăp rnoh kơp mô tâm di, bâh nĕ ăp nău kơl an hun hao 2 n’gâng kan aơ mô tâm di đah nău ngăn. Rlău ma nĕ, rnoh cà phê ta ăp nkual tăm cà phê dŭt jêng ta dak he geh huch âk, khuch tât nău knơm bâh nău ntơ. Wa Nguyễn Nam Hải an gĭt.

Aƀaơ ăp ntŭk kan geh nău nchrăp kan na nê̆ lah rnoh neh rgâl jêng tăm tơm sa play lah dĭng âk. rnoh kơp lah an geh ƀư na nê̆ mô dơi kanơm ta kơt ntơm nơh, cà phê rĭ an geh kơp dơn lah cà phê, yơn nău ngăn ri ƀon lan lĕ rgâl jêng tăm ăp ntil tơm êng hôm”.

Rnoh hvi neh tăm tơm sầu riêng dôl hao ngăch ta Dak Lak n’hanh Lâm Đồng. Gay saơ kloh ăp ntul rlong dôl ndơ̆ luh n’hanh geh trong rƀŏng nkra tâm di, mpôl hên geh rơh tâm ôp đah tiến sĩ Đặng Bá Đàn, mât kan mpeh Nam trung bộ n’hanh Tây Nguyên, Ntŭk rgum ntrŭt nsôr tuch tăm gưl neh dak.

-Hơi tiến sĩ, rlău ma Dak Lak, Lâm Đồng, ta ăp n’gor êng ƀa ƀă bah Tây Nguyên n’hanh nkual wăr kiău ma, ri rnoh hvi neh tăm tơm sầu riêng dôl hao âk mhâm mêh?

-Tiến sĩ Đặng Bá Đàn: Lĕ ma nkual duyên hải kâng đah Dak Lak n’hanh kâng đah Lâm Đồng, kơt ta Khánh Hòa dôl tăm âk đŏng mô dơn êng ta nkual Tây Nguyên. Ta du đêt ntŭk, tĭng nău mbơh lah rlău 1.000 hecta, hao ntơm bah 5000 hao 6.000. I ngăn tâm ƀon lan ri hôm hao âk đŏng. Kơt ta ntŭk mpôl hên joi gĭt, ntĭt kơt ta nkual prêh ta Kon Tum, kơt ta nkual Ngã ba Đông Dương, ri sầu riêng hao tăm tât ta nê đŏng.

-Ndrĭ nău hao ngăch mpeh rnoh hvi neh tăm kơt nê ri rŭ hôch geh ma nău rmoh rman đŏng hơi tiến sĩ?

-Tiến sĩ Đặng Bá Đàn: Rnoh hvi neh tăm hao ngăch ri geh bar pe nkô̆ nău tât geh kơt aơ: ngoăy lah tâm pit đah ăp ntil tơm tăm êng ƀa ƀă, lơh chrai dăp rgum mbra geh ngăn. sầu riêng tăm ri tiêu, cà phê geh sreh jăng. Ma tơm sầu riêng ri ân ntuh kơl mât chăm jêng ngoăy lah păng mbra khuch tât tơm dak, tâl bar lah dŏng lăn rlău rnoh mpeh phân poh hóa học n’hanh dak si ndrŭng, mbra geh ăp nkô̆ nău mpeh ntŭk gŭ rêh, neh ntu mbra geh sât blak chai. Lôch nê lah ăp dak wăr he dôl tăm âk sầu riêng đŏng kơt Lào, Campuchia, Trung Quốc… ndrĭ jêng he ân geh ăp nău nchroh mbơh lor gay nuĭh ƀon lan gĭt gay khân păng tăm ta rnoh geh ndơ tăch dah găp. Lôch nê, tâm hun hao tơm sầu riêng lah play dŭm rgum tâm khay 5 n’hanh khay 6 khay 7 khay 8 n’hanh rnôk dŭm rgum kơt nê̆ lah mô năn tăch ri rnoh khlay mbra hŭch, tă bah he mô năn nchrăp mpeh nkret njêng jru n’hanh logistic.

-Mpeh nkô̆ nău tu ndrŭng chuh sa, rnôk rnoh hvi neh tăm hao ngăch kơt nê̆, gĭt geh hô tay đŏng may lah, hơi tiến sĩ?

-Tiến sĩ Đặng Bá Đàn: Mpeh nău way tơm ntoh luh tu ndrŭng chuh sa ri  kơt aơ: nê lah rnôk rnoh neh tăm hôm đêt ri mô hŏ ntoh luh, yơn rnôk tăm du rnoh neh têh hvi ri mbra ntoh luh tu ndrŭng chuh sa. Tă bah nău mô geh tâm ban ndơ rêh jêng tâm nê jêng mbra ntoh ăp ntil tu ndrŭng chuh sa mhe. Mô dơn nê, tơm sầu riêng ơm lah ntil tơm geh dŭt âk tu ndrŭng chuh sa n’hanh ăp ntil tu ndrŭng chuh sa nê jêr mât kân. Tâm nê geh bu tuh ơm klach rvê kơt bu tuh khĭt n’ging tă bah mbrĭng sêt phitopthora, geh ma nău rêng lam khuch tât âk ntil tơm tăm  êng ƀa ƀă kơt tơm tiêu tơm cao su. Klach rvê tâl bar lah mbra ntoh luh tu ndrŭng chuh sa mhe, lơn lah ăp bu tuh tă bah kaman lơh. Ntĭt kơt ntoh khĭt tơm sầu riêng ta Krông Pắk năm 2018, tĭng nău năl bah Cục Mât njrăng si tăm ri  nê lah du ntil bu tuh mhe mô di hŏ tă geh ntơm nơh. Nê lah ăp nău nkah njrăng lor ngăn đah nuĭh ƀon lan. Ndrĭ jêng he ân tăm sầu riêng tâm ban đah ăp ntil tơm tăm êng ƀa ƀă gay hao rơ̆ ăp ntil ngonh lêr uĕh sa tăp ndrŭng, gay ăp ntil tu ndrŭng chuh sa mbra dơi tâm mât kân nsum, mô tăm êng du ntil tơm sầu riêng ma tăm âk ntil tơm tăm êng ƀa ƀă. Yor I ngăn tơm tăm êng du ntil ri  păng mô dơi ât rdâng đah ăp nău tât rgâl bah trôk nar.

-Ta âk nkual tăm cà phê way ơm bah Tây Nguyên, tơm sầu riêng dôl n’glăp tăm rlŭ âk n’hanh mbrơi rgâl tăm cà phê. Nău dja ntrôl Tây Nguyên tŭp tâm trong sơch jêr jŏt lah sơch cà phê way ơm lah sơch tơm sầu riêng dŭt geh rnoh khlay wăng sa. Tiến sĩ saơ nkô̆ nău dja mhâm mêh?

-Tiến sĩ Đặng Bá Đàn: Tâm nău mĭn bah n’gâng kan tuch tăm ri cà phê hôm lah tơm khlay đah rnoh hvi tât 700.000 ha, geh ndơ tăch n’gluh tât rhiăng dak. He hŏ geh trong mât chăm, nkret njêng, logistics dŭt têh, dŭt têh uĕh mhe. Mô gĭt dah âk ƀon lan hŏ tâm rgop kan đah ăp doanh nghiệp, đah ăp nhih máy n’hanh ăp ntŭk nkret njêng tâm bah ri aơ. Ndrĭ jêng he ân mĭn tât nău tăm sầu riêng ma mô lơh chrai tơm cà phê. Nkô̆ nău dja, tâm ntĭm nti bah Bộ nông nghiệp, sầu riêng hôm lah tơm tăm rlŭ đah tơm cà phê dơm nklăp 50 tât 60 tơm du hecta mô geh nău đă tăm lĕ rngôch tơm sầu riêng. Yơn aƀaơ nău ŭch geh ngăch bah ntŭk tăch rgâl, rnoh khlay hao, nuĭh ƀon lan mbra n’hao rnoh âk nê hao, yơn ân mât dơi tơm cà phê đŏng. Nkre mât dơi lĕ ma cà phê n’hanh sầu riêng lah hŭch dơi nău rmoh rman ntŭk tăch rgâl đŏng. Hôm mpeh rêng ƀư kỹ thuật n’hanh săk geh âk play ri mpôl hên hŏ gŭ mĭn bah ơm hôm, rlău 15 năm bah năp nơh. Ntơm bah nê tât aƀaơ, lôch 15-20 năm, săk geh âk play sầu riêng n’hanh cà phê hôm đăp mpăn ta ăp neh tăm rlŭ ntơm bah 50 tât 60 tơm sầu riêng ta ăp ha cà phê.

-Tâm rlong sầu riêng cà phê hôm du nkô̆ êng đŏng, lah ăp n’gor n’hanh nuĭh ƀon lan hôm rvê sầu riêng tăm rlŭ đah tơm cà phê ri mbra jêr tăch lơn rđĭl đah tăm êng du ntil, yor khân păng mĭn lah tăm êng du ntil mơ dơi  pă an mã mbrô nkual tăm gay tăch n’gluh? Nkô̆ nău dja ân dơi nkra mhâm ƀư mêh tiến sĩ?

-Tiến sĩ Đặng Bá Đàn: Ngăn ma lah ri ăp dak hôm geh ăp ntil tơm tăm êng êng. N’hanh ta ăp dak dja khân păng wĭ wĕ lah tăm rlŭ ri geh mât kân dơi nuh srê bah tơm tăm rlŭ jêng tơm sầu riêng lah mô. Yơn nkô̆ nău dja ri ta dak he mô hŏ mĭn tât trong rƀŏng nê. Ntơm nơh gŭ mĭn nău ŭch geh tơm lah hŭch bah ir tât khuch bah rgâl trôk nar n’hanh rnoh khlay wăng sa dơm, mô hŏ mĭn tât nkô̆ nău lah ân ƀư mã mbrô nkual tăm kơt aƀaơ, bol I ngăn ri rnôk tăm rlŭ cà phê n’hanh sầu riêng ri ăp ntil bu tuh geh tâm rêng nsum. Tâm nê dơn geh du đêt ntil rsap krêp ri geh ntưp rêng, yơn rsap krêp ri he mbra mât njrăng ma du đêt chế phẩm sinh học, mô khuch tât săk kah uĕh sầu riêng. Aơ lah nkô̆ nău jŏ jong ma ăp nhih pah kan gŭ mĭn khoa học bah Bộ Nông nghiệp ân ƀư lôch jêh tay. Gay mhâm ƀư nkre dơh an tăch n’gluh sầu riêng nkre mât dơi trong leo tăm rlŭ.

- Dăn lah uĕh tiến sĩ Đặng Bá Đàn, mât kan mpeh Nam trung bộ n’hanh Tây Nguyên hŏ rong an mông nar râng nkô̆ way nkoch.