VOV4.M’nông: Khay mih lah rnôk khlay gay cà phê mât play, hao têh lay ngăch n’hanh  luh n’ging lha an play năm bah kơi tay. Yơn lah, khay mih lah nkô| dơh an tu ndru\ng ntoh luh chuh sa đo\ng, tâm nê nău ru\ng play cà phê lah nău tât khuch du\t hô. Nău ngăn dja ho\ geh lam nkual Tây Nguyên, tâm nê geh n’gor Lâm Đồng.

Ru\ng play cà phê năl geh tât bah âk nkô|, mbra tă bah tơm ru\ng êng mô lah geh ru\ng tă bah bu chuh bu sa. Ta n’gor Lâm Đồng, nkô| ru\ng play cà phê tă bah bu tuh nđôch lơh jêng lah du\t âk. Le\ rngôch ăp mir cà phê bah Lâm Đồng ntoh bah nău dja da dê, tâm rnôk nê kônh wa du\t jêr jo\t tâm trong njrăng der. Wa Mai Thị Hiền, ta thôn 10, xã Hoà Bắc, nkuâl Di Linh an g^t, bol ma rnăk ho\ puh âk ntil dak si yơn nău ru\ng play cà phê hôm geh âk đo\ng.

“Du\t jêr jo\t lah bu tuh ôm play, ru\ng play cà phê. N’hanh nău bu tuh bêk lha, tâm ban kơt măt reng nê, ntil dja lah du\t jêr săm bah, krit ngăn”

Bol ma năl g^t ntil bu tuh ru\ng play cà phê tă bah mbr^ng sêt tuh, âk rnăk [on lan hôm w^ we\ tâm nău năl n’hanh joi trong njrăng n’gang geh nău tam. Bu tuh krăp nđôch kônh wa way kuăl lah bu tuh kro n’ging, kro play, lah mô ơm ban saơ n’hanh lơh bah ngăch ri săk geh cà phê mbra hu\ch kloh. Rnoh âk play cà phê geh ru\ng tât 30%, êng geh mir ru\ng tât 50% rnoh âk geh play. T^ng wa Đinh Văn Quảng, ta thôn 1, xã Hoà Bắc, nkuâl Dinh Linh, cà phê a[aơ geh âk ntil bu tuh, lah mô geh trong mât njrăng geh nău tam ri mbra jêr ma ns^t geh kơt nău mpo\ng:

“Nkoch mpeh bu tuh ri tơm cà phê a[aơ geh âk ntil bu tuh ngăn! Ma du\t âk lah ntil bu tuh mbr^ng sêt tuh. Păng [ư nhop hoănh n’ging, êr lha, ru\ng play”.

T^ng kỹ sư tuch tăm Nguyễn Tiến Đạt, ndrel đah ăp ntil mbr^ng sêt tuh êng [a [a\, bu ro\ sa reh way gu\ ru\ hôch tâm neh ro\ sa khuch hô an tơm cà phê ho\ an klêh play n’hanh tơm mhe tăm. Rnôk reh cà phê geh bu ro\ sa reh mbra [ư jêng êr n’hanh lôch nê rgâl jêng brâp, du ding geh ôm, êr têl ta lha  lôch nê rgâl jêng êr hô d^l, tơm brêt rgay, du đêt n’ging nse geh roh, ăp gâl tơm geh kroh jêng tât kh^t tơm. Săk geh cà phê geh tât khuch nsing tâm bu ro\ sa reh tâm neh n’hanh reh geh tât khuch lah du\t têh.

“A[aơ bu tuh êr lha, ôm reh tă bah bu ro\ sa reh n’hanh mbr^ng sêt lăp sa, păng [ư an tơm cà phê geh êr lha n’hanh kh^t. Aơ lah ntil bu tuh du\t jêr njrăng săm bah đah [on lan kan lo\ mir tâm ăp năm rlơ\ aơ. Lơn âk kônh wa a[aơ mô ho\ g^t âk mpeh bu ro\ sa reh, m^n lah bu tuh êr lha, tơm kh^t lah tă bah âk ntil ndơ êng [a [a\ lơh nt^t kơt wai chrach. Rnôk nê kônh wa h^l lah lơh njrăng wai tuh dơm, mô g^t nkô| lah tă bah bu ro\ sa reh jêng bu tuh nar lơn ma ntưp rêng ngăch, lơn ma jêr njrăng der”

T^ng ăp nu^h rnâng kan tuch tăm, gay njrăng n’gang tu ndru\ng chuh sa geh nău tam ri rnôk uănh năl du\t khlay. Yor g^t năl di ntil bu tuh ri mơ do\ng ntil dak si, ntơm bah nê mơ nkh^t dơi tơm bu tuh geh nău tam lơn. Đah ăp ntil dak si lơh bah ru\ng play cà phê, a[aơ bu tăch du\t âk ntil, geh le\ ma dak si puh bah lơ ntô n’hanh dak si lăp jru tâm săk. Yơn lah, lôch do\ng ngăn an saơ, mô di le\ d^ng ntil dak si geh nău tam da dê an kônh wa do\ng.

Wa Nguyễn Đức Thiết, nhih nti Cao đẳng công nghệ kỹ thuật Bảo Lộc an lah, ăp ntil dak si njrăng n’gang du\t ue\h tam bu tuh nđôch lha way geh nău mha êng lăp jru, ngăch n’hanh tam jo\, nkh^t n’hanh nking nchăng tơm bu tuh le\ ma bah dih n’hanh tâm trôm tơm. Nkô| nău bah [on lan lah ân mhâm [ư năl di ntil bu tuh ta tơm cà phê:

“Kônh wa năl saơ ta lha, ri lha geh kro blo\ng. Ta lha hôm ư\r ri geh ntoh brâp, rnôk he but ma ti saơ geh lu\n kloh. Hôm ta play, rnôk bu tuh nđôch ntoh ri geh ntoh ăp mpor têl brâp ta play”.

T^ng nchih rgum, ăp năm ta n’gor Lâm Đồng geh ntơm bah 8.000 tât 10.000ha cà phê geh ntưp bu ro\ sa reh ăp ntil. A[aơ n’gor dôl ntrôl dăng ăp trong nkra sreh tăm tay cà phê n’hanh hvi neh sreh tăm tay cà phê way hao âk tay ăp năm, yơn lah mô geh trong nkra ngăch n’hanh geh nău tam tâm trong lơh le\ bu ro\ sa reh n’hanh ăp ntil br^ng sêt lơh ri nău t^ng [ư sreh tăm tay cà phê bah Chính phủ mbra geh tât khuch, khuch jo\ jong tât trong nchrăp hun hao mât chăm cà phê t^ng trong r[o\ng nâp dăng bah n’gor.

 Nău nchih mhe nơh an saơ nu^h tăm cà phê dôl tâm  rdâng đah âk nău jêr jo\t yor geh âk ir nău bu tuh, [ư khuch têh tât săk rnglăy pah kan jan sa bâh [on lan kan lo\ mir. Kơt ne\ mơh ntrong kan kơl an [on lan njrăng nău bu tuh an săk rnglăy ta tơm cà phê? Nău tâm ngơi ba kơi aơ bâh PV đah tiến sĩ Nguyễn Thị Thuỷ, kruanh môn côn trùng, Viện mât tơm tăm mbra nkoch na nê| lơn mpeh nău aơ.

- Ơi wa, t^ng nău m^n ua\nh bâh Viện mât tơm tăm r^ a[aơ ta tơm cà phê mơh ntil nău bu tuh dơi ua\nh lah [ư khuch âk an tơm tăm êh?

            Tiến sĩ Nguyễn Thị Thủy: Ua\nh nsum ta tơm cà phê geh âk ntil [ư khuch, yơn hên pă jêng 2 rmôt: du rmôt lah ntil nău bu tuh ta măt neh bâh tơm cà phê n’hanh du rmôt lah ntil tuh khuch ta reh. Rmôt ta ba lơ măt neh, đah cà phê le\ lêh play r^ khuch âk ngăn lah mbr^ng tuh khuch ta play n’hanh bar lah nău bu tuh kro n’g^ng, kro play, ne\ lah nău bu tuh mbr^ng. hôm đah ba dâng reh r^ geh bu tuh ôm reh.

            T^ng nău geh m^n ua\nh bâh năm 2012 tât 2014 r^ mpôl hên le\ geh n’hanh ua\nh năl geh 27 ntil bu tuh ôm reh [ư khuch ta reh cà phê. Yơn lah, geh 2 ntil [ư khuch n’hanh khuch du\t âk tât nău geh n’hanh nău ueh tơm cà phê, n’hanh le\ geh rnoh bu tuh âk ngăn ne\ lah Pratylenchus coffee n’hanh Meloidogyne hycotina. Đah 2 ntil aơ mô dơn [ư khuch đah cà phê le\ geh play, [ư êr n’ha ôm reh ma păng hôm nha geh khuch ta tơm cà phê mhe tăm đo\ng.N’hanh nkô| du\t [ư jêng mô ueh jêng đah tơm cà phê lah he mô geh [ư t^ng di nău ntru\nh mat tăm tay. Ndrel đah ne\, rmôt ndơ [ư ôm reh aơ [ư khuch n’hanh hôm nha geh nău sôt, pơk trong an ăp ntil nău bu tuh êng tâm rgop đah ăp ntil nău bu tuh ta neh r^ [ư khuch âk an tơm cà phê. Bâh ne\, [ư n’hao nău êr n’ha ngăch, ôm reh an tơm cà phê.

            Du nău bu tuh ta neh [ư khuch tât  reh an tơm cà phê du\t hô lơn, ne\ lah bu tuh mbr^ng. păng [ư sôt n’hanh geh nău dơh an ăp ntil bu tuh tâm neh lăp n’hanh [ư an tơm cà phê êr n’ha n’hanh ôm reh ngăch lơn.

- Kơt ne\, đah ăp ntil ndơ tuh [ư khuch tơm cà phê wa mhe nkoch ne\, nu^h [on lan kan lo\ mir mhâm [ư gay ma njrăng an săk tam êh?

-Tiến sĩ Nguyễn Thị Thủy: Đah ăp ntil nău bu tuh mbr^ng [ư khuch ta kao, play nse, ta măt neh, đah ntil aơ rnôk m^n ua\nh kĩ thuật bâh năm 2015 tât năm 2018 r^ mpôl hên le\ mbơh tơih mpeh kĩ thuật, bôk năp lah nt^m [on lan puh dak an dăng lor gay ma rao kloh kao kro ma păng lăp tâm njônh play, ndrel đah ntơ lah bu tuh mbr^ng jêng lah păng geh mbr^ng ba lơ jêng jêr njrăng săm. Mpôl hên nt^m đah [on lan kan lo\ mir lah tâm rgop đah to\ dak r^ puh dak an dăng gay ma rao kloh rdu le\ ăp kru\m kao kro, lôch ne\ puh dak si mât tơm tăm r^ săk rnglăy mbra geh tât 100%. Ntop tay lah mpôl hên tâm mpli nsum đah ngi khoáng ơm geh bu tuh gay ma [ư nchrai kloh mbr^ng ba lơ lôch ne\ puh dak si, lah geh dơi tâm rgop đah 2 nău aơ r^ mbra geh n’huch rnoh dak si hoá học bâh 20-40% r^ hôm nha dơi njrăng săm ueh đah ăp ntil bu tuh aơ.

Hôm kro n’g^ng play r^ hôm nha geh 2 nkô| nău [ư khuch, bôk năp lah yor sêt ôm n’hanh tal 2 lah yor mô to\ng ndơ kah, yơn sêt r^ mbra geh nău bu tuh krăk ta play cà phê n’hanh [ư nduh ndăp du đê|.lah nău bu tuh yor sêt ôm r^ mpôl he puh du đê| ntil dak si t^ng nău mbơh r^ mbra dơi geh njrăng săm ueh n’hanh đah nău bu tuh aơ r^ ta rnôk njrăng săm an geh [ư lor ta năp khay mih.

Đah ntil [ư khuch ta reh, đah ăp nău bu tuh ôm reh r^ ta Viện mât tơm tăm bâh mpôl hên geh dak si SHPV1 njrăng săm du\t tam yor tâm ne\ geh âk ntil ndơ ueh, rlău ma an bah ir geh mbr^ng n’hanh bu tuh ôm reh r^ hôm nha ntop geh âk ndơ vi sinh vật an neh. Mpôl hên le\ geh [ư do\ng ta du đê| nău kan ta Dak Nông, Dak Lak n’hanh an saơ lah du\t săk rnglăy, tâm rnôk an bah ir geh nău khuch nău do\ng dak si hoá học tâm neh.

- Ơi wa, tâm nău a[aơ, gay ma nău kan tăm tay cà phê geh [ư săk rnglăy, mpôl he an geh do\ng ăp ntrong kan khoa học mhâm eh?

Tiến sĩ Nguyễn Thị Thủy: Gay ma tăm tay cà phê an săk rnglăy r^ năp lor he an geh [ư t^ng na nê| nău ntru\nh mât tăm tay cà phê yor n’gâng kan ntru\nh pă an ta khay 5 năm 2016. rlău ma ne\, do\ng ăp ntrong kan êng kơt ê lor geh tăm tay he an geh so\k ntil, ua\nh ntu\k tăm lah ntu\k aơ mơh geh nău bu tuh, bu tuh reh mô lah mbr^ng play..r^ he mơ geh ntrong kan ueh gay ma mât tăm săk rnglăy.

Du nău tay ma hên saơ gay ma tăm săk rnglăy ne\ lah nău nkoch ua\nh năl ta nkual n’hanh kơl an [on lan kan lo\ mir. Yor lah [on lan [ư khuch le\ mir tơm cà phê gay ma tăm tay r^ khuch tât nău geh, yor ne\ khân păng an geh  tăm tay du đê| mir tăm dơm, lôch rnôk cà phê geh lêh play r^ khân păng geh mât tăm tay. Yơn lah nău aơ mbra khuch tât rnoh neh tăm ta năp ne\, yor ăp nău bu tuh reh n’hanh sêt [ư ôm ta neh r^ ê lor to\ păng ntưp trêng du\t ngăch. Aơ lah nău an geh nău kơl bâh ngih dak n’hanh ăp ntu\k kan têh, geh kơt ne\ mơ dơi n’huch prăk njrăng săm ăp nău bu tuh.

• Ơ, dăn lah ueh wa

Nu^h nchih rblang: Điểu Thân