Tâm bar pe năm dăch aơ, ta ăp nkuăl Chư Sê, Chư Pưh, ăp ntu\k dơi geh ua\nh lah ntu\k geh tăm âk tiu ta Gialai lah êng, Tây Nguyên lah nsum geh nău tiu kh^t le\ rngôch, hao tât rhiăng ha. Nău du\t rvê lơn lah du rnoh neh mô đê| tâm rnoh aơ mô hôm dơi tăm tay tiu yor neh le\ kram dăng n’hanh le\ sât loch jo\ năm tăm, do\ng âk ir phân poh n’hanh dak si mât tơm tăm. Nău aơ [ư khuch âk tâm nău pah kan tuch tăm, nkre lah khuch tât nău wa\ng sa đah [on lan kan lo\ mir. Nău nkoch bâh Phóng viên radiô nău ngơi Việt Nam gu\ kan ta Tây Nguyên [ư ta xã Ia Blứ, nkuăl Chư Pưh, n’gor Gialai.

            Rnăk vâl wa Mai Liệu geh le\ rnoh âk 13 ha tiu n’hanh tă lah rnăk du\t sâm geh ta thôn ThuỷPhú, xã Ia Blứ, nkuăl Chư Pưh, n’gor Gialai. Yơn kanu\ng bar pe năm dăch aơ tiu kh^t tăm tay âk, r^ rnăk vâl wa jêng geh dôih rnon đah ngân hàng. Wa Mai Liệu an g^t, tâm âk năm, ta rnôk tiu gh tăch khlăy, răk vâl wa le\ ntuh kơl âk prăk kaih gay ma mât tăm tiu. Khay tiu luh kao kơn play r^ puh dak si kơn play.lôch ne\ tiu kơn play wa puh tay dak si, poh phân an ngăch têh gay ma n’hao nău têh, nău jâk play. u\ch tơm ueh nđir to\ng rong play, wa pohphân hoá học. lôch bar pe rơh nău geh âk, mir tơm bâh wa le\ ntơm sêng. Bôl ma wa Liệu le\ nsrôih tăm tay mir tơm, yơn ăp nău nsrôih mô dơi geh. Mô dơn mping mông nar n’hanh săk soan, wa Liệu hôm nha roh tât rmen prăk yor tăm tay mô dơi geh. Wa Mai Liệu rngot nkoch.

            “Rnôk tiu kh^t, jay gâp rôk jăng tơm ne\ dâl, lôch ne\ rvăt ntil mhe, tăm tay. Yor ne\ lah mô dơi geh mât prăk. Nu^h [on lan hên m^n lah ỷo phân, bar lah yor dak si. Nău aơ mô êng jay gâp, ma le\ nkual neh Ia Blứ aơ le\ kơt ne\ da dê”.

            Nkuăl Chư Pưh geh rbăn rnăk vâl le\ tup ta nău kơt rnăk vâl wa Mai Liệu yor tăm tay tiu kh^t le\ rngôch. Hăn ndrel đah nău aơ lah rhiăng ha tiu le\ kh^t le\ rngôch. Kanu\ng êng xã Ia Blứ, nkuăl Chư Pưh, tâm năm 2017 rnoh neh tiu kh^t mô dơi rêh tay lah 400 ha. Rnoh aơ ta lam nkuăl lah 870 ha.

Nkuăl Chư Pưh, n’gorGialai ơm lah ntu\k geh nkual neh tâm di đah tơm tiu. Neh mô dơn ueh kah ma hôm nha rmu\ pru. Yơn lah, a[aơ, du\t âk rnoh neh, ntu\k geh tiu kh^t yor bu tuh mô dơi tăm tay ntil tơm aơ. Aơ dơi ua\nh lah nău tât bâh nu^h [on lan do\ng âk dak si mât tơm tăm lêng lang tâm nău mât tăm tiu. Wa Phan Văn Linh, kruanh UBND xã Ua Blứ, nkuăl Chư Pưh an lah, [ư ueh tay neh gay ma tăm tiu lah nău du\t khlăy ngăn ta ntu\k aơ rnôk aơ.

            Băng: “Xã Ia Blứ lah geh tăm âk ntil tơm công nghiệp, ngăn lah tơm tiu. Tâm ba năp nơh, nău bu tuh kh^t ngăch, kh^t mbrơi [ư an tiu kh^t âk. Nkô| nău lah yor bôk năp lah phân poh âk ir bar lah dak si mât tơm tăm âk ir. Bôl ma UBND xã le\ rgo\ jă [on lan kan lo\ mir [e ăp khoa học kĩ thuật ta nău tăm yơn mô geh săk rnglăy. Nđâp ma ua\nh năl ntu\k tăm yơn nu^h [on lan tăm lêng lang âk ntu\k đo\ng. yor ne\, gay ma an bah nău bu tuh kh^t ngăch, kh^t mbrơi lah nău du\t jêr”.

Du gâl bah kơi aơ bah nkô| way nkoch, mpôl hên geh rơh tâm ôp đah kỹ sư tuch tăm Trịnh Hồng Ngọc, cán bộ kỹ thuật, Công ty TNHH dịch vụ kỹ thuật Đăng Khoa mpeh kỹ thuật rgâl ue\h jêng neh kro ntang, ntưp dak si khêh gay plơ\ tăm tay tơm tiêu.

Ơi kỹ sư, a[aơ ta âk nkuâl bah n’gor Gia Lai, lơn lah nkuâl Chư Sê, Chư Pưh geh tơm tiêu kh^t âk mô dơi dâk hao jêng tay, mô dơn nê mô hôm dơi tăm tay đo\ng. Ndr^, t^ng kỹ sư, ntu\k lah nkô| tơm [ư jêng tât geh nău dja êh?

Kỹ sư Trịnh Hồng Ngọc: Lor rnôk nkoch mpeh nău neh ta nkual dja, he mbra nkoch tay nkô| nău ndơ lơh d^ng tơm tiêu kh^t âk kơt nê|. Tâm rnôk mât chăm tơm tiêu, kônh wa he le\ do\ng lăn âk ir dak si mât njrăng si tăm, ăp ntil phân poh hoá học, [ư an neh kro ntang, geh lăp dak si khêh. Lơn lah rnôk kônh wa dơn uănh saơ geh ta năp măt dơm, saơ do\ng dak si hoá học ri geh nău tam d^l, yơn mô saơ nău khuch an tay bah kơi rnôk hôm khan tay dak si khêh tâm neh [ư an neh sât blak, kro ntang, [ư an tơm tăm nar lơn ma nhop huănh.

A[aơ ta ăp nkual neh kơt ta Chư Sê, Chư Pưh, tơm tiêu kh^t lam hvi, ntưp rêng ngăch n’hanh an tay bah kơi ăp nău khuch khat hô. Tâm nklăp 1 tât 2 năm rlơ\ aơ, t^ng nău lư bah ăp n’gâng kan dơi kan bah n’gor an saơ rnoh âk tơm tiêu geh kh^t, ntưp bu tuh hô. Geh ăp mir mô hôm dâk hao jêng tay lah nkô| nău mô dơi nkra. Lơn lah neh ta ăp nkual dja dôl geh ntưp hô, geh kro ntang.

Geh âk mir, tâm rnôk tăm tay tơm tiêu, mir tơm  du\t nđ^r ue\h, yơn rnôk tât play ri kh^t rônh du\t ngăch. Dăn kỹ sư rblang nkô| nău dja dơi đo\ng?

Kỹ sư Trịnh Hồng Ngọc: Nkô| nău tơm tiêu mhe kh^t lah rnôk mhe tăm, tơm du\t ue\h jêng. Yơn rnôk tơm ho\ luh an play rig eh ntưp but uh, lơn lah nô nău kh^t ngăch kh^t mbrơi. Nkô| lah tă bah nkual neh nê ơm le\ geh ntưp but uh, rnôk tơm hôm jê|, păng mô ho\ mpơl luh bah dih. Rnôk tơm le\ an play ri bu tuh mơ ntưp rêng, ntưp rêng âk lơn n’hanh mpơl luh bah dih. Lơn lah đah reh tơm tiêu. tơm tiêu ơm du\t dơh khuch, lơn lah ta reh păng. Kônh wa way mô uănh khlay phik uănh reh tiêu gay ơm saơ n’hanh ndơ\ luh trong nkra njrăng n’gang bu tuh kh^t ngăch kh^t mbrơi.

Gay der bah nău dja, ri ntơm bah rnôk tăm, kônh wa ân rgâl ue\h neh n’hanh njrăng n’gang lor bah but uh. Der bah tât geh but uh mơ d^ng rvê săm bah. Lơn lah reh tơm tiêu du\t khlay. Jêng kônh wa ân njrăng uănh khlay nău hao jêng reh tiêu. Tơm tiêu geh luh jêng ue\h reh mơ rhôp sa ue\h ndơ tâm neh. Gay luh jêng âk reh ri nău lor bôk năp lah ân xơr rmu\ nsôp ue\h neh, geh âk ndơ kah ôm gay tơm rhôp sa dơi. Tâl bar lah gay reh tơm luh âk, kônh wa mbra do\ng du đêt dak si bah dih geh nău tam luh âk reh, luh reh nse, reh pra âk.

Ta năp nô nău neh kro ntang, sât blak n’hanh geh tơm bu tuh mô dơi tăm tay tơm tiêu, ri [on lan ân mhâm [ư gay s^t jêng tay neh êh hơi kỹ sư?

Kỹ sư Trịnh Hồng Ngọc: Gay rgâl ue\h jêng tay neh dja ri ân geh mông nar du\t jo\. Nău nê khuch âk tât rnoh geh wa\ng sa, nău rêh bah nu^h [on lan. Gay rgâl tay ue\h jêng neh, kônh wa ân tâm pleh tăm du ntil tơm êng [a [a\ kơl neh an rmu\ ôm âk lơn.  Kơt kônh wa he [ư rmu\ ôm neh ma trong do\ng poh phân hữu cơ, phân ndrung n’gar, phân vi sinh kơl neh rgâl ue\h jêng. Rlău ma nê, khân păng hôm do\ng tay du đêt dak ntop kơl. Nt^t kơt ăp axit amin, amino axit kơi ntop tay an neh, kơl neh bah khêh n’hanh dơi rgâl ue\h jêng lơn. Mô lah a[aơ, kônh wa mbra tăm tơm glêh nar kơt  tơm rnoi tuh.

Ơ, dăn lah ue\h kỹ sư Trịnh Hồng Ngọc le\ an mông an nkô| way nkoch.

Nu^h nchih rblang: Điểu Thân n’hanh Thị Đoắt